Akava eksperimenti vash e gindipa si kerdo kotar e akharin vash e participacija pe kuratorsko bucha egzibicija akardi sar “reprezentiribe pe Gypsies ko Moderno Pikture ko Kunsthalle kotar o Krems (Austria) angleder desh bersh.” (Baumgartner–Kovacs 2007)

Ki vrama kotar e pashe jekh bersheskero intezivno preparacisko rodipa dzi kote rodavasa milje pikture thaj fgotografije, genavdem but moderno novele, poezijakere kotora, zurnaleske artiklora thaj memorije, me arakhlem varesave konekcije so shaj te oven interesno okolenge kola si panle e arhelogijaja pe pikture. Akava artiklo konceptno arakhela pes mashkar e duj klejakere kategorije:optichko dujto gindo/unconscious (Benjamin) thaj o panoptsko rezimope modernizmo (Fuko), numa ko ni jekh momento na shivela pes ki rig o shaipe kaj o rodipe pe Roma (“Gypsies”) Ki piktura kotar e 19-to thaj o anglo 20-to selbershipe shaj te resljarel pes kotar e avera, radikalno diferentno droma.

Akava esejo sikavela i pozicija kotar e sociologo kasko intereso si e vizuelno studije. Miri eksperiensa panli e prezentiribaja pe “averipa” avilas trujal o rodipe pe Centralno-Europako Biboldo kotar e 19 to thaj 20 to selbershipe. Ko avgo kotor katar e 1990 bersh me arakhlem e Sander L. Gilman’s lil “The Jew’s Body“E biboldesko badani” (Gilman 1991). Me semas bud impresiorimi kotar o lil, thaj genavdem vi avera kotora kotar o Gilman chuvindoj andre thaj o “Black Bodies, White Bodies: Toward an Iconography of Female Sexuality in Late Nineteenth-Century Art, Medicine, and Literature” [Parno Badani, Kalo badani: Palik i ikonografijakotar e dzuvlja pe Seksualnost Paleder ko Enjavar thaj deshto Artesko selbershipe] – voj (Gilman 1985), kodo si drom pe diskusija kova ka astarav ko esejo.

Sikljindoj thaj dikhindoj e phuchipa panle akale temaja me dodzangljum vash e “Invention of Hysteria ” [Histerijaki invencija] (2004) thaj “Opening up Venus ” [Phutarindoj o Venus] (1999) kotar o Georges Didi-Huberman. Kozom so me dzanav mire mangle duj autorija, o Gilman thaj o Didi-Huberman, nikana na dikhle jekhe avereseri buti; thaj pala adava me kerdem olenge konekcija te shaj te kerav interpretacija pe pikture vaj pe teksto kola so reslljardem ko adava bersh. Numa te na diklem o kotor katar o Ungrikosko piktoro Janos Goroncser Gundel’-ski buti “Gypsy girl and nude model” [Romani chaj thaj nango modelo] mire gindipa nikana naj te resljarena sas adekvatno forma. Dzi kote dikava i piktura kotar akava artisto khon mulas pe 27 bersha ko 1908 bersh me korkoro haljovas sine man korkoro sar “piktura savi pandela pes mancar”.

Leindoj telal i sama e Vizuelno Studije

Lungo vrama o obzervacijako problem sas glavno grizha ki filozofija, teorija pe literature, arto thaj i psihologija. Vash e komparacija, i glavno sociologija, antropologija thaj i socijalno istorija dzi akana dikhena sas e obzervatoreskere shaipena glavno ko konteksto pe vizuelno prezentiriba. Dzi angleder trin dekade pe horizonto ko akala discipline sikavdas pes relacija mashkar e piktura thaj o teksto, dikhibe thaj subjekto/predmeto kote so dikhela pes sine.

E vizuelno praktiken isi buvlo aspekto pe forme, stilora thaj ikone ko chacherigeskere estetsko figure. Sa akala manifestacije definirinena e lokacije statusija thaj kvalitetora pe individualizmo ki societa. Odotar, e vizuelno praktike shaj te oven saste haljovde ko reprezentiribe. Vash e socijalno dzangljari, e reprezentiribe pe dzanibe/science, arto vaj ko sakodiveseskero dzivdipe ulavena jekhutno status odoleske soske sa si bazirime pe realiteta savi si nakhli thaj obzervirimi. Numa, i istorija pe vizija naj numa historija pe prezentiribe; resljarela pes thaj i istorija pe obzervatorsko status mashkar chinindoj e relacije mashkar o badani thaj e forme pe institucionalizirimi zor. (Crary 1990).

Pe akava naj te dzal pes mamuj i ideja kaj o lungo dikhibe si primarno proceso pe percepcija thaj interpretacija. Kodo si dikhin pe eksperiensa pe savo natrubuj te ovas godzale/svesno numa butivar achovela ko optichko garavduni godi palal ko shero, ki vizuelno dimenzija pe materijalno luma savi so dzala trujal thaj si kerdini navizuelno kotar e socijalno godzi.

Pannoptico rezimo pe Modernipe legarela i optichko subgodzi pe duj droma. Kotar jekh rig, trujal pharuvipe pe socijalno diferencije kola avena navizuelno palik o kolapsope societakere komande, thaj kotar e aver rig, trujal e dukavdengo ikalbe te dikhen pes thaj okola so keren o dukavipe so avena navizuelno. (Foucault 1977)

Mire argumentora si: 1.) Ko Evropako modernizmo o “kalo” badani avela seksualizirimo thaj feminizirimo, thaj jekh ko jekh murshikano soske i “pharni” societa sikavela peski mangin thaj bichajraripe trujal o “kalo” dzuvlikano thaj murshikano badani.2.) Centralno Europako societe kerena peskero “kalipa” trujal dzungale thaj olengere pashe kolonije. Ko panoptikonoki Centralno Europakoro modernizmo e “Gypsies” avena amala e Afrikanoncar thaj e Azijatencar “primitivcora” kotar e Chacherigeski Europa.

“Kale” pashe dzi ki len Seine

Mistikani Ilustracija pe miri teza legarela amen ko 19to selbershipe ko Parisdirektno anglal o kotor “Olympia”. Pe Edouard Manet’s. I istorija pe akaja piktura si lache prepindzardi: piripaja pe Tizian thaj i Giorgone, Manet “numa” gindisarda te makel e shuzhe Venera/ Venus. I Glavno figura savi so buteder si dopash nangi a na sasti nangi, peskere mujibaja ikalea e dikhute kotar oleskero komforti avrijal, kodo kerda baro skandalo, i piktura sine crdimi kotar o salono. E vizotorija dikhlela la sar imitacija katar e prostitucija thaj, kelena sas perjaza e Olympiasar “galbeno-chirikli/kukavica Odalisque”, “Venera bizi maca”, thaj tipo/sorta/avipe kotar “dzuvlikani gorila”.

E prostitutke poziringe nange thaj e dzuvlikano nango badani sine lendo te sikavel e prostitutken, ko milje karte ko koloro sine makhle/pikture kotar e prostitutke thaj kurtizane ko diferentno poze kola so iklile ko 19to selbershipe, thaj soske si o skandalo?

Literatura vash e dukavipe thaj crdipe ki artikani historija shaj te perel jekh biblioteka¹. Naj te kerav kodo , akate me ka dzav pala e diskusijakero drumo dendino sar sugestija katar o Gilman khon lijas atencija pe fakto pala e avera ikonogravsko elementora pe piktura, i figura e—Olympiajaki si seksualizirimi majbut trujl i kali sluginka. Gilman gindil kaj i Olympia sine chucho objekto so resljarela gindipe kaj kotar o “kalo” badani kerela pes promiskuiteto pe “pharno” badani. I prostitucija reprezentirinela i baza pe dzuvlikani seksualnost, thaj specijalno pe pasija thaj dilo seksualiteto savi i psihologija thaj fizonomija detalno rodije ko akava periodo (Parent-Duchatelet 1837)².

Ko 19to selbershipe percipacijape prostitucija sine panli e okole “kalipaja”: a palem I “patologija” pe dzuvlikano badani dikhela pes sar primitivno socijalno dzivdipen, regresija thaj adatar mentalno nasvalipe sar vi nakontrolirimi seksualnost. Hacharela pes kaj akava te ovel i prostitucjao “kaljovipe” trubaja sas te ovel disciplinirimi kotar e olengeri angleder socijalno situacija thaj te oven chuvde neve droma vash e popularizacija thaj refleknost, numa sar te si, i diskusija pe akava phuchibe ka nakavel e granice/simantre pesar akava rodipe. (Lestringant 1997, Bernheimer 1997)

I seksualno kontrola pe “beshutne” sine garantirimi e zakoneja alavkerdo zakono vash e robora kotar e 18to selbershipe. E mashkartne selbershipaskere stereotipija sar so si okola vash e kalo mortikako koloro sar znako/simbolo pe bijamutne lepraja vaj gindo pe sifilisesko anipe ki Evropa kotar i Afrika egzistuinena sine ko 19to selbershipe. Palikerindoj e modern medecinake thaj e biologijake, o polo pe “kali” romni thaj mursh avile simbolo pe deviantno seksualnost³. I eksperiensa kotar e kolonijalno kulturaki historija kova so sine resljardo e rodipaja crdindoj katar i “egzibicija” pe “Hottentot Venus”, i.e. Saat-Jee (Sawtche, Saartjie, Sarah) Baartman⁴, dzuvli robo kotar e pleme Khoisan ki Teluni Afrika. (Bitterli 1976, Schultz 1999)⁵. Pe jekh drom e khedimata naj sas specijalno ki diferncija e averencar Völkerschaus⁶, a kotar e aver rig vogue nègre kerdilas ki negrofilija dzi ko angluno 20 selbershipe. (Gombrich 1999)

O Bartman sas bijando ko stungo rigesko kotor Afrikatar ko 1789 bersh. Ko 1810 voj gelas ko Cape Town, o anglikano doktoro pe pajdzala/brodo vorbisarda lake sasti vrama te crdel ola pe rig te avel olesar ko London kote ka ovel bud barvali. Kerdas egzebicije ko Piccadilly thaj pale adava ko Bartholomew Fair thaj pe Haymarket. Khana mulas o doktoro, o olakero sluga legarda las ko Saat-Jee ko Paris, kote so olakeri “egzibicija” geli dureder. Jekh kotar e Napoleon’skere genaralija akardo George Cuvier dikhljas e romnja ko balo organizirimo kotar e nevo Francisko gaverno—thaj dureder voj sas subjekto pe egzebicije kerde kotar e doktora, antropologora thaj artistora. Dureder olakero “patrono” bikindas la ko piribaskero cirkuso kova so sikavela sas ola pe veshakere dzivine. E permamentno Saat-Jee –re tortura chudijala ko alkoholizmo thaj prostitucija; dijagnozirimi si e sifiliseja thaj tuberkoloza, voj mulas pe 1825 bersh 5 bersh vrama sar avilas ki Evropa.O mendzaro kotar o circus na pharuvdalas, vov bikinda olakero badani ko Musée de L’Homme, kote chutela ko vakso, ko sekcirime kotora save sine prekerde thaj chute pe egzibicija.

Saat-Jee’sko skurto Europaki paramis si averchado katar e konvencionalno Völkerschau kotar e olakeri vrama buteder voj sine sikavdi sar egzamplo pe “varvarsko pleme” mashkar okola kotar e olakero pashipe ko kontesto pe “plemensko luma”—ma bistrindoj kaj voj sikavda pes ko balo kerdino kotar e Francisko gaverno—numa sar “kali” dzuvli e “abnormalno” proporcijencar. Akava dijas lake than ko olakero involviribe thaj inkorporacija ko “parni” societa, sar vizuelno fizichko manush. Kidal opozitno kotar e “egzebicije” kotar e Inuit, o Congolese, vaj pale Senegalese—kodo sas kaj olakero prezentiribe sine limitirimo pe olakere seksualno kotoreske badanija. Sar so phendas i publika dikhena sas pe olakere chuchija thaj i bul, kerindoj pes fantazija pe olakeri vagina. O fakto kaj na ulo o Inuito khon nakljas sa akava, i procedura araklja pesko than ki Evropaki tradicija pe rig kherdine khedimata pe rig kotar e nekobor selbershipa palpale-kodo shaj te dikhel pes sar tipo kotar i praktika pe korkorutni-disciplinako konteksto pe socijalno sikavipe pe oleskere pacientija, ciknore “lunatora” so mujin “ektraordinarno” vaj “abnormalno”—paradoksalno, sikavela sar i “parni” societa dikhela e “kalen” kaj si but pashe soske sar kolonizatorasine olen eksperiensa thaj relacije akale manushencar. I simplo nangi realiteta vash e degradacijako tretmano kotar e Saat-Jee sasa drom te preindzarel thaj te mangel pest te eliminirinel pes akava pashiba so dikhel pes ko moderno arto thaj i popularno muzika, vaj palem i antropologija sine disciplina ki avgo faza ki odoja vrama. O nefrofolija dzala sine telal e vast e negrofobijaja⁷.

Pe 19to selbershipe, e percepcije panle e prostitutkencar sine sikavde e “kale” manushencar: vazhno ginditelija kotar e adaja vrama sar o Hegel ja palem o Schopenhauer doperde i nakontrolirimi seksualnost. Primitivno socijalno dzivdipe thaj bareder mangipe pe “kale manusha.” I avutni generacija numa trubujas sas te ispidel cera angleder, te o “kalipe” thaj o feminiteto/dzuvljanipes asocirinen pes e mentalno nasvalipaja thaj nakontrolirimi seksualnost, Kodoleske o kalipa sine prezentirimi ko medecinsko diskurso sar patoloshko simptomo.

Avgo Iranipe: Histerijaki estetika

Me akate musaj te kerav varesavo iranipe te shaj te kerav klaro i interakcija mashkar e “avera” panli e etnichko grupaja thaj gendereja. Te shaj o “kalipa” te oven feminizirime, seksualizirime thaj kriminalizirime trubuja sas o gender te ovel irisardo. E dzungale gindipa pe dzuvlikano seksualnost kotar e 19to selbershipe na sine diferencijalno kotar odola so sine chuvde ki phuv ko angleder selbershipa (i.e. ki komparacija e murshencar, e dzuvljikano sexus si inferiorno, dzuvlengere genitalije si buteder primitivno thaj i dzuvlikani sekuality si buteder analno), Sar tesi von sine preperde e radikalno neve resljarina sar refleksija kotar i ekspanzija pe prezentiriba sar thaj pe revolucionarno pharuvipena ki medecina thaj e naturalno dzanipa ko avipasko periodo.

I vizuelizacija pe “nasvali” romni resljardas pesko topo ki palitno kotor ko 19to selbershipe e zutipaja kotar e fotografija Salpêtrière, savi egzistuil kotar e 1690. “Salpêtrière sine kovli pe baro panglipe, lokalno pindzardi sar ‘cikno Arsenal,’ thaj sine o majbaro hospitalo ki Francija. sinevi aver ki Bastilija, olakere ‘dvoreja pe masakro,’ ‘dzungale romnjencar,’ konvolzije kotar o Saint-Médard, thaj ‘romnja e abnormalno konstitucijaja’ sine khetane savore limitirime. Kodo sas generalno hospital vash e dzuvlja vaj buteder vash e dzungale dzuvlja kotar i societa; ‘doktorenge ko Hôtel-Dieu sine vakerdo te stopuin te len andre thaj te sasljaren olen,’ mashkar o aver e dzuvljen so sine venerealno nasvalimata sine ‘khedine’ numa ko Salpêtrière. Von sine marde e kamshikoja khana resena sine, ‘dukavipasko sertifikato’ sine kompletirimo, thaj von sine panle. Majbaro hospitalo ki Francija sine o hospitalo vash e dzuvlja. Musaj te kerel pes imaginacija, ja palem te shaj te kerel pes imaginacija pe Salpêtrière, ko Paris sar gasavo than kote si bilachipa pe feminiteto—Gindiv kaj kodo sas dzuvljengo foro, pe nasaljaripaske romnja.” (Didi-Huberman 2003: 13)

Ko 1870-sko bersh buteder katar e 4,000 dzuvlja kolenge sine dijagnosticirimo bisasljaribasko nasvalipa sine mentalno nasvale, vonj resljarde sine tretmano ki panli klinika. I sekcija vash e histerichno pacientija sine legardi kotar e Jean-Martin Charcot khon sigate ka resel te avel lache pindzardo ki luma (o Freud mashkar e avera studentora sas oleste), sa sas but spektakularno. E regularno rodipa, teatreske perfomanse ko sako dujto kurkeso dive kote so e hronichno kejsora sine prezentirime e publikake chivena sine andre lache pindzarde manusha sar profesionalcora, specijalistija, politicharen thaj artisen, ki adaja vrama ko amfiteatrora sine kerde ko akala khedipa fotogravsko sesije—sa akava sikavela tipo kotar e medisko perfomansa pala o nasavlo dzuvlikano seksualiteto, akarindoj pes disciplina thaj kontrolirimi zor ki murshengi lumac: “Te mujil si sa ko performance, kodo si soske e fotografija sine ki perfektno pozicija te kristalizirinel o linko mashkar i histerija thaj dzanibaski fantazija.” (Didi-Huberman 2003: xi)⁸

Gasavo pozicioniribe pe dzuvlikano badani, ulavdo kotar o than, ki vrama thaj bizi identiteto sine lacho te keren pes gasave perfomanse vash e dzuvlja “avera” thaj okolenge e nastabilno moralno identitetija (prostitutka vaj kriminalco) ki jekh performansa kote so o nangipe buteder na dikhela palpale, numa reflektirinel kotor katar e olakero badani.

Den mange shaipe te phuchav tumen: leindoj sama kaj i ikonografija pe histerichno dzuvlikano badani inventirimo ko agor kotar e 19 selbershipe si li dikhlo na e terminencar pe Barthes’s univerziteto, numa buteder ko tikne punkti, si li bari diferencija mashkar e akala duj fotografije: “Tympanite” kotar o Charcot‘s klinika thaj o fotografo Albert Londe thaj o kotor katar o fotografo Andre Kertész khon maklas piktura kotar e Gypsy chaj kotar e Ungrikano gav Abony.

“Kriminalno anthropologija” savi sikavda pes pe akaja vrama thaj avilas vi ko Ungro– si disciplina savi chivela Hitlerosko rasizmo thaj feministichko postkolonijalno kritika, a na trubuj te ovel detalno reprezentirimi numa si rezimirimio o “dzanipe pala o fantomija sar so si upre vakerdi. Specijalno bilache egzamplija pe ekstremno diferencija pe droma pe kola diferentno tipora pe socijalno avera shaj te oven khetane ki jekh performana sako jekh kotor katar e duj modernistora, Guglielmo Ferrero thaj Cesare Lombroso. (Ferrero–Lombroso 2004, Mátay 2005)

Ande ko bukjakere kotora katr e akala “criminalno anthropologistora” kotar i galerija portrentecar pe bijamutne doshale—kodo si, grupa katar doshale bange so trubuj te dzan pe krisaripe—o “kalo” thaj o “Gypsy” avena pashe dzi ki prostitutka thaj e histerichno. Paradoksalno sar so muji e imaginacije pe badani, gender, holjamipe, deviacijathaj etnichko grupa sine odobor zuralo khedipe— thaj kana si jeftisarde kotar e startno rasaki teorija sine len zor te pharuven o fundamento “feminine” natura kotar i histerija, soske ki phurani vrama gindinela pes sine so o mursh shaj sa te ovel, ovela sas te phenas histerichno, Biboldo. (Gilman 1991: 61–103)

Me musaj te avav dzi ki konkluzija ko miro avgo argumento, e egzamplija so si sikavde upreder si lendine kotar e glavno erako kotor, ola naj reletirime e senzitivno eventora kotar i vrama vi pala adava so olengere senzitivno aspektora tradije trujal i sasti lumakeri chachipaski rig trujal e moderno magazinora; akala praktike thaj imidzora si muj pe idealora (ideologije), kola so achile nekobor selbershipa sar kotor katar e institucionalno seto pe moderniteto ki luma.

“Varvarora” manusha ko Ungriko “Thana”

Save iventora sine pashe i Seine vaj i Thames isi numa okolen kola sin ejekh e lenencar Zagyva, Danube, Szamos, Lápos, Tisza vaj Dráva? Sine vi avera Völkerschauen, vaj pe rig khedimata thaj ki Budapest, thaj generalno i socijalno stigmatizacija pe prostitucija thaj pe histerija, i “socialno theorija” pe kriminologija, vaj e permamentno atrakcija pe, khetanipe pe vi violensno chivape e “avera” sine but khetanipa e avere chacherigeskere ekvivalentija. Numa, i Ungriko socijalno istorija chuvela andre varesave ekstremno egzamplija panle akaleja. (Kövér 2011) E salonora e Ungrikane familijencarkotar e mashkarutni thaj e uchi klasa sine isto shuzhakerde e kotorencar kotar e “amare varvarija”. Kotar e agor katar e 18to selbershipe,i romanofobija thaj romanofilija sine vast telal o vast ki Carpathian Basin.

Dujto iranibe: Illustratio Hungariae

Sar te si, isi bari diferencija ko prezentiripe “varvarija” kola so sine andine kotar e kolonije thaj e beshutne, specijalno diferencja savi so nashti te ovel vakerdi, a olakero anav vaj ka akaras la illustratio Hungariae. (Miskolczi 2008) Akava naj simplo vash e diferentno “pro-Gypsy” sentimento thaj o romantichno “Gipsy kulto” mamuj e esencijonalno anti-ciganizmo, o gasavo kontrasto shaj te arakhel pes ko prezentiribe “kalipa”. Majprecizno, illustratio Hungariae gindinol kaj ki poezija, muzika thaj arto hacharela pes chuvipe andre thaj popularno zhanrora so del pes egzamplo vash Ungrikano, “Gipsy” avile inherentno kotor kotar e Ungrikano imidzo. (Hegedűs 2002, Szuhay 2002, Oros-Kelementisz 2008)

Dzungalo egzamplo si o “muzikanto Gypsy”⁹ kaski figura crdela jekh tipo pe carnivalesqui transformacija kotar o “Gypsy manusha.” (Altorjai 1736) Chaches akava pundro nashti te chivel kaja transgresija, numa o akanutno pharuvipen pe socijalno granice. Majkarektiristchno egzamplo astarela andre e “Gypsy klovnoren” ki ikonografija kotar o 16to shelbershipe thaj olengere moderno ekvivalentija sar muzikanto Rom kova so bashalela e rajonenge lela than dzi ko thagar, isi princeze piravutne thaj si baro raj pe dukh thaj bi baht si ko lache manireskiri societeta.

Jasno evidento pe limitiribe pe gasavi karnevalsko transformacija si o mursh “Gipsy” kon si mardo thaj mudardo kana na bashalela thaj odotar naj prepindzardo sar muzichari. Chaches oleskoro rango thaj prestizho sine vazno numa ki vrama pe karnevalo (dzi kote bashalela sas muzika).

Chaches isi varesave eksepcije/adzikeripena sar so dzanas vash e lache pindzarde muzicharija, gilavutne kola sine asimilirime thaj nashti sine te pindzaren pes ki “arisokratija” ko pikture, olengero baro rajipe pe kodo so von na mujin sar Roma.¹⁰ Trubuj te dikel pes kaj e evropaki percepcija pe Ungrora dijas kontribucija pe akala duj simbolija vaj pe “Gipsy muzika”: dikli kotar Vienna, Berlin vaj Pariz sine identifikuimi sar Ungrikani muzika.

E historijaki resarin dela prezentiribe pe imaginacije vash e “Gipsy” ketanija/armija thaj manusha ki ketanija kola so lije than sar naturalizirime Ungrora ko Ungrikako maripe vash o korkorutnipe ko 1848 bersh. Akala “figure pe Gipsy” si te iranen palpale e memorije pe nashavde mariba thaj nashalde nacionalne sune ki poezija, dzi kote ko realno dzivdipe e muzicharija Gipsy nakle akaja rolja.

Ki poema “A vén cigány” [O phuro Gypsy] kotar e Vörösmarty, trujal i figura pe historisko thaj naturalizirime “Gipsy” si prezentirimo o korkorutno nacionalno poetesko identiteto, patriosko aristokrato khon chutas petelal I maska/maskiringja pes ko “phuro Gipsy muzikanto”. Akatar o “muzikanto Gipsy” si e poeteski alegorija oleskero pharo dzivdipe thaj piribe pe vulica, a oleskeri zor thaj genijalnost prezentirinela e artiste ars poetica.

Akala romantichno prezentiribe pe Gipsy sikavela “o Gypsy” bazirime pe Rousseau’sko idealo ki societa. Sakote e buvle resljarde kompozicije kotar e “trin Gipsy”, kola ki vrama sine popularno thaj vi ko pikture¹¹ vi ki poezija (te phenas Lenau), si alegorije pe idilichno avgo prekondicija, vi adava so si odobor but mangli kodo nashti te ovel resljardo vash o “civilizirimo” manush – luma ki savi e burzoasko societa nashti buteder te irinel pes.

Ko rezime o triade, sar i e “Gipsy kotar e Nagyida” vaj o “muzikanto Gipsy” e alegoriencar kola so “slobodno” vaj kerena selebracija e na Roma sar so sine, numa si naturalno kondicije so sine lendino kotar e “Gipsy.”

Adatar, dzi pe agor pe 19to shelbershipe o “Gipsy” achilo sikavibe pe Ungrikano loshalipe thaj na loshalipe. Trujal e na konastatno droma ki moda sigurno si vi o buvlo aspekto pe historisko fakte te del pes eksplanacija akale fenomeneske.

Akatar Ambrus Miskolczy penela kaj trujal e avera kondicije i obligacija pe armijako dzaibe andini kotar e imperatoro Joseph II (1780-1790) dijas kontribucija thaj bareder vizueliteto pe “Gipsy” ki monarhija thaj vi kidijal dijas kontribucija te sikaven pes ko bareder grupe kotar e neve perspective. E aver autoritetija pandena pe e ikonografsko nevipaja pe “civiliztorsko” kerimata so sine prezentirime kotar e Maria Theresa (1740-1780). Si chachipes kaj avera thaj bareder socijalno zora ka keren buti ko anibe ko jekh tan e sa performance vash e “Gipsy” thaj e “Ungrora.”

Sar so si araklo kotar e studije ko Miskolczy, kana o vazdipe Ungrikano nacionalno identiteto avilas te achol (sar egzamplo palik o Maribe pe korkorutnipe dzi ko 1848 bersh) pe kodi vrama i percepcija pe Roma crdijas te del emocija pe patriotsko losharipe thaj bi loshalipe.

Aver buvleder konteksto panlo e mire akanutne argumenteja shaj te prepindzarel pes kotar e pashe vramako kerdino rodipe pe socijalno thaj kulturno istorija ki Habsburghko Imperija ko 18to thaj 19to shelbershipe. E “Diverziteto” isi parcijalno hiva pe buteder chibja thaj culture kotar e nacije, o diversiteto sine kidijal kerdino kotar e Imperije te shaj te buvljarel peski kontrola upral e diferncijalno etnichko grupe. (Klement– Miskolczy–Vári 2006, Feichtinger–Prutsch–Csáky 2003) Akava dijas shaipe pe “Gipsy” te achoven vash kodo, thaj te vizulizirinen vaj, pars pro toto, tipo manushendar, dzikote ki jekh vrama tradena pe o “Gypsy” ko fizichko thaj mentalno periferije ki societeta thaj palpale, interpretacija pe periferno situacija sar tipichno “Gypsy” lokalitetija.

Badanija paldine, “Degradirime” thaj Eliminirime: “Gypsies” pashe dzi ki Sena, Europakere Artistora pe than ki Tisza

August von Pettenkofen thaj oJohann Gaulbert Raffalt sine lache pindzarde Austriakere artorija pe pejsazho thaj gender ko 19 selbershipe. Sar armijako korespodento, Pettenkofen sine ko than kana pelas tele e Ungrikako Maribe vash o Korkorutnipe 1848–1849. Ko 1852-53 vov traisarda ko Pariz, thaj tradela sas palkodo ko Szolnok, Ungrikako foro lache naturasarthaj odori nakljas e nilaja ko avutne trin bersh.

Khetane e Lajos Deák-Ébner, vov sas manush majangluno pe artesko dzivdipe ko Szolnok kote o dzivdipe sas putardo dzi pe agora kava shelbershipe. Sar thaj oleskoro fano Dezső Rózsaffy hramosardas ko 1905 bersh:

Akava citato na trubuj te analizirinel pes kotar jekh dzi ki aver sentence te avel pes dzi pe paralele save dena memorije pe “Gypsy” thaj “kale” te ikljoven. Pe lengo than me mangav skurto te achovav pe dureder arteske picture, pe lachi glavno studija. Numa rugisarav majangle akate te dav citato kotar e aver artisto kova so sas amal e Pettenkofen, Johann Gualbert Raffalt. Raffalt, vi vov avilas ko Szolnok kote so avilas prepindzardo artisto ko akhardo “Gypsy foro”, o saem/fair thaj stepa e puszta—thaj naj khancik averchande so pe leste referirinela pes sar pe Pußtamaler kotar e pusto stepa, naj bangeste so pe leste sikavela pes Pußtamaler kotar e oleskere kriticharija. Si shajipe kaj si chaches kaj e jekj thaj jekh Gipsy famile dijes oleske inspiracija, sar thaj e oleskere phureder sikavne.

Numa si vareso so kerela disturcija ko pikture kotar e Pettenkofen thaj o Raffalt so amen kodo na dikhas ko pikture kotar e Ungro artistora kotar kodi vrama, thaj mujil pe estetsko thaj scensko prezentiribe pe histerija. (August von Pettenkofen: “Brustbild eines Zigeuners”)

Kodo si sar te si e so duj Austrikane artistokratora kola so korkore sine “strancora” vi pali adava so si diferencijalno strancora ko olengere bukjakere kotora, e “Gypsy temencar” te hemisarde i performansa pe socijalno eksluzija ko Ungikako trujalipe, sakana prezentirimo trujal e Ungrikake artistora. Kotar e adaja vrama thaj dureder e chinde shejencar thaj avrune gestija pe dzivdipe avrijal kotar e socijalno luma.¹³ Kodole imidzoncar pe varvara, vash e distraktuirime, thaj histerichno transformacija.

O dikhiba pe javutno krisaripe so sine dendino kotar e “strancora ki imperija” sikavdas simularno bucha na odoborom e moderno artosar kobor e simplo lache vaj palem e arogantno idejencar ki publichno poezija. (Hegedűs 2004)

O burzhuarsko dikhibe pe agor katar e shelbershipe pe Gypsies si jekh sar pe varesave averchandenasakodivuten thaj egzotichno pleme kotar e kolonija. Akava anela konsikvense ko reprezentiribe pe dzuvlikane thaj murshikane figure. Kotar e jekh rig, o mursh “Gipsy” per se korkori pestar si vazdimo, oleskro averchandipa si klaro sikavdo trujal oleskero “varvarsko” mujalipe, pale kodoleske chi trubuj te legarel vareso karakteristichno vash e oleskeri buchi thaj profesija/zanaeto. Akava varavaripe so si baro riziko vash e “civilizirimi” luma, ki jekh vrama si interesno thaj “lacho” khana si i vorba pe kodo. Kotar i aver rig i “Gypsy chaj” vaj “Gypsy romni” per se si bijandi korkori pestar, pe jekh vrama si target pe pedofilija, seksualno dukavipe thaj esencijalizmo.

E memorije kotar o Lajos Kunffy, artisto ko kerdas buti ko gav Somogytúr, dela adekvatno ilustracije vash e esencijalno artistengo dikhibe sar vi i sinergija so sine dominantno ki moderno Europako arto:

Vi palik adava so ko Avgo Lumako Maripe sine stopuimo o Albert Besnard te dzal ko Ungro o Somogytúr kerdas peski tikni artistikani kolonija pe Ungro Artistora. Béla Iványi Grünwald, Lajos Szilányi, Aladár Edvi-Illés thaj József Rippl-Rónai sa von kerde vizita ko Kunffy thaj kerde portretija pe Kunffy’s “Gypsies”. (Kunffy 2006, Horváth 2006)

Chaches o keribe makibe pe “Gipsy pikture” sikavdas pe sar profitabilno bizniso ko Kunffy-ske, ko oleskere reproducirime kotora shaj sas te resljaren pes bucha vash i buvleder Parisko publika. Vi palik adava so bud olendar traina sa pe leski phuv ko lesko kher bershencar akava kerela sine konfuzija soske o Kunffy na phendas e anava kotar e familije , thaj ki relacija oleskere pikture, e “Gypsy subjektosar” thaj ko oleskere memoare. Oleskeri buchake kotora sine ki moda telal anav sar “Gypsy chaj” vaj “Gypsy lidero” thaj aver.

Mashkar i vrama o dzivdipe tavdela sas pe than kotar e Tisza, kidijal ... Mukindoj pala peste e Wrocławe thaj oleskere katedra, Otto Mueller, kon sas lacho pendzardo membro ki grupa Brücke kaske “Gypsy foldero”— savi so sas majvazno kaj o titlo/naslovo naj sas dendo kotar o autoro—thaj akana pashe divesa shaj te ovel resljardi, vov oleskere bidzukora/vokacije nakhela sine na numa ki Bugarija Romanija numa thaj ko Szolnok, Ungro, kote so dzala sas direktno te achovel ko “Gypsy foro” ko Szolnok. (Pirsig-Marschall 2004) Adari vov kerelas fotografije thaj skice pe korkoro pe momento, e teme sine elaboririme ko koloritno litografije khana irranela pes ine khere.

Palik e varesave biografikane resurija o, Otto Mueller traisardas mashkar e Gypsies. Vov legarela sine pes e idejaja kaj oleskere phureder anglune generacije shaj sine—kola, 06) thaj shaj o, Otto Mueller sas doborom “Gypsy artisto” kobor so o Kunffy sas le peintre des zigán. (so chache s dzanel pes si kodo kaj o Mueller si pikturo telal e maklipe pe 1903, e anava “Negro and the show girl”...Crnco thaj shou chaj) Oleskere legitimno pindzarde kotora si e “Gypsy” temencar/subjektoncathaj dena muj sar—ephura Egipeteske forme thaj kolorija, si lacheder kotar e avera oleskere moderno kolegora—e kotora si kotar e “Gypsy” nange badanija makhle ki natura.

Badanija irisarde ko dzivdipe thaj lendine: pedofilija, seksistichko thaj esencijalno dikibe

Pasijake picture pe nange badanija—kola so butivar sine bazirime pe prelimenarno skice thaj fotografije, sar ko kejso kotar o Otto Mueller—sine chaches buteder nasigurno bizniso kotar o konvencionalno arto plein air [picture ko pravdo] soske trubuja sas te arakhen pes modelura. (Reuter 2014) “Kolonijalno ekspedicije” ki luma pe durutne artistikane kolonije dije shaipaske solucije, o egzamplo pe kodo si i artistikano shkola ko Nagybánya. Sar so si e Béni Ferenczy’ske memorije:

Chajori angleder deshuenja bersh dikhela amende peskere daravutne jakhencar, ko nange badanija kotar e István Réti’s kotar e 1912-13; thaj shaj si terneder kotar e avera dzene ki istorija pe moderno arto. Akala pikture kotar e lacho pindzardo majbaro pikturura e pindzardi artengi kolonija si vo o baro artisto ko Ungikane pikture ko 20^to selbershipe, akate dikhena pes vash e master bare kotora kotar e historicharija pe arto.

Sar te dzal pes sel bersh dureder, kodo si crdipa pe kovlo chavoro, a na odoborom so si artistikani performansa, so perela ko jakha, thaj akhate si bihachardo soske o monografo [i.e. Nóra Aradi—É. K.] trubij te arakhel loshalipe thaj shuzhipe ko ternipe mashkar olende. (Szöllőssy 2002: 78)

Chaches, kaj koborom buteder dikhaja i figura katar e akaja chaj doborom olate dikhaja e Nabokov’s Lolita buteder kotar e terne romnja olate. Thaj vi adava phenela o anav e slikako. E jakha kotar e adolescentno chajori dena refleksija pe dominantno—te phenas oleske pedofilsko, murshesko—dikhiba: thaj na pe erotika von bichalena pe ladzaripa, dar thaj seksualno kovlibe.

Gasavo birespekto pe socijalne norme shaj te ovel numa khana si telal e presija dukavde etnikane vaj socijalne grupe pe phuchibe—thaj kozom te mangavasa, me na arkhlem ni jekh simularno artistikano kompozicija pe “parni” adolescentno chaj kotar e varesavo moderno Ungro artisto¹⁵. Soske akava badani naj “parno” si aver phuchiba. Sar o senso pharuvel pes kotar pe “gavutno” pe “Gypsy”?

Akava phuchibe iranela amen palpale ko pikturija kova si amenge, te shaj te arakhel pes jeftaribe pe akanutni studija vashe e pasheder rodipe. László Beke phendas kaj e “Gundel Göröncsér’s artikani buti shaj te ovel kotor pe plein air [pikture ko phutardo] ki tipichno Nagybánya stilo, sar te si, oleskeri kompozicija si buteder legardi samasar kotar e Károly Ferency’ske pikture. Hacharela pes kaj si emocije kola dzana averchande, simbolichno vaj alegorichno. I kaleder siluetaki figura pe aver rig ki senka/shadow, ko kontraso e dzuvlikane nange badaneja pe khameskero than pe paj,—sai sar kotora scene lendine kotar o filmo—a e alava kotar e teme pe “Gypsy karakterija” si sar dualizmo pe “devlesko than thaj e phuvjakero mangipe” vaj “intellektualismo thaj sensualismo.” (Beke 2007: 74)

O Beke phenel kaj e “Gypsy karaterija,” si chachipe: Von si bazirime upral i ikonografija kotar e performance thaj kodo si konfirimo ko memoarija kotar e Nagybánya e duje romnjencar so sine “Gypsy modelora.” Palik e instrukcije ko alava amender rodela pes olen te dikhas sar “Gypsy chajori” thaj “nango modelo.” O anav referinirela pe jekh kotar e badanija (kodova e uravimasar!) sar vi “Gypsy”, anindoj ki specijalno pozicija e avere (numa) sar “nango modelo”. So akava alaveja—savo si shaj lacho, vaj palem pharuvel pes (odotar, legardo kotar e optichko kodo, si legardo kotar e optimalno na-sama), vaj palem sophisticirimo, sar thaj i korkori kompozicija—dela kontribucija pe perfomansesko imidzo?¹⁶

Simularno si e uravimata, balengo koloro thaj o stilo, vi agjar phenela pes varesavo dijalogo pe soduj badanija, pe dinamichno harmonija kreirimi kotar e so duj romnja so phenela o Beke. O muj kotar e “Gypsy chajorakoro” olakero chikat, nakh, voshta si panlo e linijaja kerdini kotar e chuchija, vogi thaj o ladzutno kokalo “nango modelo.”

Dikhlo kotar e perspektiva, o imidzo mujinela sar avgo kotor kotar e imaginazija kotar e lungo filmo vash e ladz kote ko aver kotor katar o filmo ka sikavel pes i “Gypsy chajori” sar garavel pesko sasto “nango modelo” so frdela olakeri bluza pe dzhami vazdela pire jakha dzikote shaj na moderno te fiksirinel pesko dikhibe ki phuv, direktno ka anel amen ko momento ko jekh khana i “Gypsy chajori” chudela o bilacho dikibe pe amaro drom dzi kote amen sar jekh kotar o nango badani ka ovas saste garavde ko adava momento. Ko akava fiktivno filmo i “Gypsy chaj” thaj o “nango modelo” na dikhen pes jekh ko aver—von si ladzakerde thaj te dikhen pes jekhe averaja.

Kote si vi da jekh aver drom te kerel pes e pikturaki interpretacija, sar te si e vramako dzaipe avela cikneder ki jekh performansa, kote so o moralno integriteto pe “Gypsy” si telal o phuchibe. Akala interpretacije sikavena napakivalipe thaj na namoralno, a pale jekh ciknori “Gypsy chajori” ikljovel avrija kotar e rach pe kmaeski rosh kotar e barengi luma, thaj akana si bareder thaj gogzaveder peske nange badaneja.

Akatar “nango modelo” irisarela palpale e “Gypsy chajora”, ki rach thaj frdela ola phenindoj: “tu ka oves asavki”. Kodo si sar o badani kotar e “Gypsy” chuvdo pe oltaro pe radikalno mangipe pe slobodija ko arto plein air arto.

Mire interpretacija na musaj te oven saknutne khetane okolencar save si kotar e instoricharora pe arto sar o Beke khon mangela ma te dzal trujal i detalno analiza pe konvencionalno artistikani kompozicija thaj e ikonografikane thaj dekorativno elementora kola so sikavena o period thaj o drom pe savo so kherela pes lafi, direktno tye sikavel kaj e dualno figura pe piktura trubuj te ovel interpretirimi sar dualizmo ki Artistikani Lumathaj e Phuvjako dzivdipe.

Miri interpretacija si averchande na kodoleske so me avrijaldan ikalava i artikani historija.Miro phuchibe shaj te avel phuclo thaj kotar e, too: Pe soste gindinsardan khana dikhes “Gypsy” thaj “nange” ki piktura? Te del pes dzevapi pe akava phuchipe kaj o nango “Gypsy” badani si serviso sar dekorativno elemnto ka ovel but monstruozno: savo tipo kotar e socijalno relacije dena lachipe thaj ladz te oven karakteristika pe “Gypsy chaj”? O dzevapi pe akava phuchipe si miro dujto argumento: E centralno Europekere societe kerena pesko korkorutno “kalipa” thrujal “varavaripe” individuenge grupe, durutne thaj pashe kolonija. Ko Centralno Europako panoptic rezimo pe modernizmo “Gypsies” avile amala e Afrikoncar thaj e Azijatencar “primitivcija” kotar e Chacherigeski Europa.

Phagipe thaj irisaripe/ekseptacije

Akava si sar e optichko naminsalipe pe societa si sikavdo ko karakteristichno “Gypsy reprezentiribe” pe Moderniteto. Isi varesave kejsora, thaj kozom so man si informacije si jekhutne, kana buteder aspektno “pro-Gypsy” senzitivno thaj esencijalno anti-Gypsy emocije—Romaphilia thaj Romanophobia—ikljovena avrija kotar e limitiribe “Gypsy” sar kulturalno vash kodo so si vi— thaj pe kodo so naj “Gypsy” vaj Roma artistora ki adaja vrama—paradoksalno, so avela dzi ko korkorutno reprezentiribe, palem pale kreiripe pe pozicija savi dureder ka ovel resljardi kotar e Romane artistora.

Avgo egzamplo so ka penav si “Gypsy e lulaja” kotar o József Rippl-Rónai, kotor so shaj te dikhel pes thaj te arakhel pe websajtora kotar e Kieselbach Gallery and Auction House thaj BudapestAuction. Rippl-Rónai si vakerdo kaj kerda selekcija pe jekh kotar e Kunffy’s “Gypsies” khana tradijas ko Somogytúr ki pikareski Kunffy’s “lacho svero/beast” khon si transformirimo ko “loshalo raj.” (Lajos Kunffy: Two Gypsies)

Miro dujto egzamplo si pe klasichno artistikani kopozicija pe sunto Bari daj e chavorencar kotar e Lajos Tihanyi, kote so “pharno” chavo si chuvdo ko kale vasta kotar e “Gypsy dzuvli.”

O trito egzamplo shaj te ovel Pál Jávor’s “Gypsy chaj” kote si sikavdi elegantno romni savi so ushtela kotar e sovipe. Akaja artistikani kompozicija kerel aatrakcija pep e avela motivija kola si panle e migracijaja “Gypsy”: trujal e burzoazijaki vrama, a trujal e lache Japonijakere konturi pe dzuvlikano badani bala thaj ucharde chuchija, i figura e “Gypsy chaj” savi si zorasar ispidimi ko burzoasko luma thaj ki jekh vrama i performansa avela “Hungarianised” (nacionalizirimi) sako kodo panlo pe folklorno konteksto kerdino kota e Ungro motivora pe habeski chinija thaj oe mesajako ucharin sar thaj i piktura pe fala.

O slobodijako dikhibe kova si vakerdo upreder si numa jekh drom te kerel pes atrakcija pe “Gypsy” sar kulturno iripaja ko dzivdipasko “Gypsy” badani trujal oleskero chuvipa ki luma kotar e folklorora vaj burzoazija, numa achovindoj panlo e vramakere tradicijencar ja vaj palem leindoj “Gypsy” badani sar simplo dekorativno elemento pe piktura.

Kote sas aver, ekstremno cikno rango kotar e Romaphilia. Te ovel pes sigurno kaj kote naj khanchik e ethnografsek vaj palem anthropoloshko reprezentiribe (pe save me dijem ilustracija trujal jekh kotar e majcereder duje mujeskere reprezentatora, Otto Mueller). Jekhutno egzamplo pe “pharuvipe” producirimo kotar e situacijako pashibe vaj biografsko adikto si o János Valentiny, artisto kova si artisto ko kherdas buti pe phuv tha barvalipe kotar e Lipót Nádasdy’sko upre tele jekh shtarto kotor crdindoj kotar e dujto dopash kotar e 19to selbership, kerindoj nekobor picture kotar e “Gypsies” kotar e gav Nádasd-Ladány.

Ko Valentiny’skere pikture o“Gypsy” naj sas dislocirimete oven was not displaced to become a kotor katar e aristokrato, vaj palem folklore, na pe “Gypsy” figure kolenge sine dendo varavarsko mujipe te resljarel pes solengero egzotichno mujalipe. Pe adava than o Valentiny kerdas atraktivno “Gypsy” zhanreske picture, kote ko buteder olendar chutas opes sar obzervatori mashkar e “Gypsies”. Vi kodo so is prebud kote so naj istorisko konteksto, Me shaj te phenav kaj vov makljas “na-Gypsy” luma sar okova ko “Gypsies” kotor kotar e a proaktivno misija.

Nekobor decade dureder khana o mastero Günter Grass’s pe Nemco Otto Pankok tradija ki Sinti komuniteta pashe ko Düsseldorf, vov na lija akcija kotar e trubuimatar numa kotar e mangin thaj socijalno obligacija. (Vazno sit e ovel amen ki godzi kaj o Otto Mueller dzalas pe prahale vulice ki Centralno thaj Chache rigesi Europa ki jekh vrama...) Sar diferencija kotar e Mueller, o Pankok na rodijas egzotika ki figura pe “Gypsy”; numa turlije socijalno forme kotar e choripe thaj kovlipe. Vov kerdas obzervacija pea kale profesija kotar e 1930bersh dzi kote na muljas. Pankok kerela portretija pe dzene kotar e Sinti komuniteta pe bare prebut lache makipa e kalipaja/jagleneja/coal.

Sar so bajrovela sas i zor kotar o Hitler vov avilas sar persona non grata, bi mangli persona thaj oleskere Sinto portetrija sine sikavde ko tasvireskeri egzibicija “Entartete Kunst” ki Nacistichko propaganda ko Munich pe 1937, savi so tradijas ko 12 avera Europakere fora. Avera oleskerre durederkherdine 56 pikture sine zhertve kotar e kulturako teroro kotar e naci rezimo.

Pankok publikuingja pesko albumo “Zigeuner” ko 947 akale introdukcijaja:

Ko bersh so avena sine o Pankok kerdas nekobor picture ko Düsseldorf e Sintoncar so achile dzivde. Numa jekhutni karakteristika pe oleskere kotora si so sako modelole sine anav thaj akala majbut sine “insider andrune” akarde alava pe Sinti mursha dzuvlja kola sine ki komuniteta mashkar olende akharde/lavarde. (Pankok–Rose 2008)

Pe agor, shaj te lel pes aver pozicija pe dikhibe pe “Gypsy” savi so crdijas pes kotar akava egzatno than ki diskusija, numa me dzi akana na arklem gasavi performansa ko nijekh Centralno Europako Artisto.

Akaja pozicija shaj te ovel definirimi sar (korkori) ironija, maskiribe pe “pharno” sar “kalo”, dzi kote “o kalo avela parno”, sar o Paul Cézanne kerdas ko kotor Edouard Manet’s Olympia¹⁷ (kerela pes forma ko obzervatorsko muj thaj prelela forma kotar e bokhalo mursh khon dikel ki romni), vaj pale sar so kerdas o Pablo Picasso pala trijanda bersh.¹⁸. O aver drom khana i Olympia sine subjekto ko ironichno chuviba pe vrama khana perena tele e granice. Ko 1970, khana o Larry Rivers simplo pharudas e mortikako koloro ko duj dzuvlikane figure.¹⁹

Naj gasavi klaro “Gypsy” piktura savi si perdi e korkore ironijaja, te varekan sine kerdini kotar e na -Gypsy artistora kobor me dzanav. Akava shaipe vash e ironija odotar putardas pe vash e Romane artistora ko palune trito kotor katar e 20to selbershipe, oven hemime ki akaja pozicija (too kidijal) te kreirinen (maren pes vash) diferentno modelura pe korkorutno prezentiribe.

Te keren kodo von majangle trubija sas te keren kompeticija e buteder avere “Gypsy imaginacije” thaj ko na -Gypsy luma savi si krerimi olenge. Dzi kote e chacherigesi arto sikavela kaj e “parni” societa sas ispidimo pe gasavo tipo pe korkorutni refleksija , ki Centralno thaj Chacherigeski Europa kodo sine numa khana “Gypsy” pharuvde e riga kotar e modelo ko artisto.

Rights held by: Éva Kovács (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed by: Éva Kovács (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive