Nicoleta Bitu
Amen e Roma majanglunes sem manuša, manuša sar sa e javera. Bibahtake, amen naj sem čhuvde ande historija, vi adadžives amen na semas tretirime sar manuša.
E rodipena pe lingvistika, antropologija thaj populacijaki genetika save so lungi vrama sikavenas kaj amen avas Indijatar, akak sikavena pes sar jekh fakti. Sar te si, sostar čačes amen e Roma mukhlem e centralno thaj čačunerigaki Indija, vi dureder rodela te keren pes varesave rodimata thaj investigacija. [1] Amari romani čhib, savi si kotor e Indo-Arijakere grupatar, vi dureder sikavela kotar amen avas thaj savi sasa amari migracijaki ruta sostar i čhibja isi konekcija vi čhibjencar vi manušencar, sar so si te phenas e Grekura, Persujancura thaj Armencura astarindoj kotar e angla-Europaki era.
Thaj, te phučlas pes vareko sem amen Europejcura vaj na, o deipe palpale pe kodo phučipen pašljol upral kadala historikane faktura: amen majšajutnes dživasas ande Bizantijaki Imperija – pe teritorija kote si adadživesutni Grecija – angleder 1200, [2] thaj isi vi konzistentno skrinisarde evidence kaj amen semas pe Europkere phuvja kotar o 1400-to berš, so si jekh fakto kana sikavdine pes vi e avgune faktura vaš amare deportacije thaj paldipena. Dži pe 145-to berš amen semas trujal e sasti Europa.
Paše pe kodi vrama, ande Vlahia thaj Moldavia (akanutni-Romania),[3] kotar o dujto dopaš e štarvardeštone šelberšipastar, amen semas pe situacija kana semas sklavura vaš e vrama kotar panč šelberšipa, sar so sasa e Amerikakere Kale ande Khetanutne Amerikakere Thema.
‘E Cigani ka oven bijame sar sklavura; sako jekh bijamo katar e dej so si sklavo, musaj te avel sklavo’
(E Vlahijako kodo pe vrama kana astardas o deštanjato šelberšipe)
Amen semas e princoskire sklavura (sar e ‘themeskere sklauvara’), kotar e manastirura thaj kotar e bojara (sar so, pe kodi vrama sasa prendžardini i artistokratija). Kadale manušen sasa kompletno kontrola upral amare phure, olengo trajo, astarindoj kotar bijanipe, trujal o phrandipa, thaj sa dži pe meriba – olen varekana sasa hakaj vi te soven avgo fare e terne čhajencar.
Ko dopaš deš thaj enjato šelberšipe, maškar intelektualcura sikavdas pes o abolicionistikano miškipe pe Dunaveskere principatura džaindoj pala e javera Europutne revolucije kadale vramatar, thaj kodo andas dži pe amari slobodija. Trubuj te phenel pes vi kodo so but privatne manuša kolen sasa sklavura, denas amenge slobodija numa te resline kompenzacija kotar o them. Kana e sklavura resline emancipacija, avutno vareso te kerel pes – so kerela pes vi adadžives – sine amari integracija ano socijalno thaj ekonomikano dživdipe ani Romania. E memorije kotar nekanutne bare manuša thaj olengere sklavura, thaj e sklavongi era kerdine e relacije maškar e terneder generacije kotar e socijalno sfera sa dži ko adadživesipe.
E Romengo trajo/dživpe ande Centralno Europa maškar e vrama kotar amaro avipe thaj o deš thaj ohtoto šelberšipe sasa kerdini kotar e politikane pharuvipena thaj o konflikto maškar e Otomanengi Imperija thaj Sunto Rimeski Imperija. Kodoleske, sar misal/egzamplo, ande Hungarijakere teeritorije amen dikhasas duj diferentno politike sa dži ko 1683-to berš, kana ačilas pes o maripe vaš Viena: Teli e Otomanengi imperija amare zanatongere thaj muzikakere džanlipena sasa respektirime, džikote ko teritorije kontrolirime kotar e Habzburg na kerenas amenge tolerancija thaj kerenas asimilacijakere politike. Pe varesave regionura kerenas pes solduj politike so anenas dži pe kodo amaro dživdipe te ovel phareder.
Vi kodo so e Roma pokinenas pengere taksi, sasa sastrara thaj vojakura, sasa periodura kana amen čhutenas pe forongere periferije, paldenas amen thaj našti sas te keras amari buči. Kodola Roma, saven so sasa lila kotar autoritetura kaj si lačheder sar manuša, sasa dendo te ačhoven ande centralno thaj stungorigakere Europutne thema. Numa, vi kodo limitirime hakaj agordas pes, thaj kana astardas o deš thaj šovto šelberšipe kerenas pes sa buteder thaj buteder radikalno kanunora/zakonura sava se legalizirinena e persekucija thaj kerenas ola buteder organizirime, save so anenas vi dži ko mudaripe. I Espania thaj e Sunto Rimoski imperija sasa e majpalune saven so afektirindas kadala fenomenura save so avile dži pe kadala thema ko deš thaj ohtoto šelberšipe. Šaj te phenel pes sa kadala butja sasa e majavgune manufestacije kotar o anti-Ciganiymo trujal sasti Europa.
Pe kodi vrama, e Rusijaki Imperija, tretirinelas amen sar jekha-jekhutne subjektura saven isi adekvatnocivilno hakaja, [4] thaj denas zor te resas te keras amare obligacije sar themutne manuša. Šaj te phenas kaj kodo si avguno egzemplo kote so e generalno politike sasa implementirime vaš e Roma. Kote so sasa varesavi ‘specialno’ politika pe Roma, o cilo sas te nakhavel pes i separacija kotar o them, bizite kerel pes presija te avel pes dži ki asimilacija.
I Espania kerelas asimilacijakere politike, džikote Portugal thaj pala kodo vi o Khetanutno Thagaripa/UK deportirinelas amen ki Amerika thaj kodoleske ande Amerike šaj te arakhen pes Roma. JAver haing vaš amari egzistencija ande Amerika thaj Australia si kodo so e historikura phenen sar ‘dujto migracija’ ko dopaš deš thaj enjato šelberšipe e migrantoncar save so avena skotar e centralno telune-čačinerigeski Europa pala e socijalno pharuvipena, specijalno vaš e sklavura ande Vlahia thaj Moldavia.
Sa buteder thaj buteder regulacije sasa kerdine ande by the Austro-Hungariaki Imperia maškar 1850-to thaj 1938-to berš, harnajrindoj e šajipena e Roma te keren buči, kerindoj mahale thaj stopuindoj varesave profesijen. I ekonomikani kriza thaj e NAcional Socijalistengi propaganda kerdine e buča te oven phareder thaj ko agor avilas pes dži pe ‘butikeribe zorasar, deportacija, sterilizacija’ sar instrumento vaš pharuvipe e ‘Ciganongo phučipe’ e ‘Nacional Socijalistengere solucijasar’.
O kontroliribe policijatar vaš e Roma sasa inicirimo panda ko dopaš katar e 1920-tone berša ande Germania thaj Austria. E mediumija khelde bari rola ko proviribe e negativno artiklongi thaj motivirindoj te bajroven e prejudicije so aba ezistuinas mamuj e Roma. Mangindoj te keren prevencija ko kriminalo e gavernura identificirinenanas thaj registririnenas e Romen thaj e Sinton, so sasa varesavi baza vaš e avutne sisteomatikani persekucija katar e Nacional Socijalistura. Ko 1936-to berš ande Viena sasa kerdini centralno agencija mamuj o ‘Ciganutno problemo’. O Heinrich Himmler inticirindas konkretno akcija te hasaren pes e Roma trujal sasto Reich. E Nuremberg-oskere rasakere zakonuza kotar 1935-to berš, klasificirinenas e Romen thaj e Sinton sar ‘rasikane inferiorno’, ačhavindoj amen bizo themutnipe thaj bizi hakaja. Amen semas eksterminirime zorakere bučaripasar, koncentraciono kamponcar, mudarindoj amen ko veša vaj deportacijencar. Dži ko 1945-to berš, jekh kotar štar Roma save so dživenas anglal o maripaskiri Europa sasa žertva kotar e Nacistongi persekucija.
Vi dureder na džanela pes egzaktno sode Roma sasa žertvi kotar e Nacistongi tiranija. E Roma naj sas savaht registririme thaj kodoleske varekana sikavenas pes sar žertvi kotar e mažoritetaki populacija, vaj tei e grafa ‘javera’, vaj naj sas registrime. E dokumentura kotar e eksterminacijakere kampura thaj deportacije sasa hasardine vaj čhutine ande but arhive, vaj naj sas šoha analizirime. O rodipena trubuj te oven bazirime upral e generalno dikhipena, numa so vi te lel pes sar baza, šaj te phenas kaj trujal e 250,000 žertvi si šajutne thaj realne.
Vi kana nakhavdem o Holokausto, [5] kadala save so ačhile dživde arakhle pes jekha-jekh prejudicijencar save so kerenas pes mamuj amende angleder 1933-to berš ande Europa. Pala o 1945-to berš, upral amende naj sas nisavo publikano intereso. Iranipe ki Germania thaj Austria thaj deipe kompenzacija sasa dendine but pala kodo, numa kodo ačhilas pes ko dopaš 1990-tone berša kana reslem adekvatno ooferta. Ande socialistikane thema e Roma naj sas oficijalno prendžarde sar žertvi kotar o Holokaust.
Pala e Lumako Maripe II, baro numero amendar dživasas ande komunistikano kotor Europatar kote so dikhenas varesave asimilacijakere politike, džikote e čačunerigakere Europutne thema kerenas politike vaš integracija vaj ignorancija kombinirime e džuvlengere sterilizacijasar. Kadala politike rezultirinde pes kodolesar so sikavde pes baro numero educirime Roma, numa vi sa bareder numero Roma hasarde pengi čhib thaj pengo identiteto.
Vi pala e persekucijaki historija, diskriminacija thaj marginalizacija, e Roma ikerdine pengo kulturako barvalipe – kodo barvalipe so si kotor Europutne kulturatar savi so dijas kontribucija ko olako buhljaripe: Kodo kulturako barvalipe akak šaj te dikhel pes ani RomArchive.
Translacija: Sarita Jasarova
[1] https://www.coe.int/t/dg4/education/roma/Source/FS2/1.0_india-europe_english.pdf
[2] https://www.coe.int/t/dg4/education/roma/Source/FS2/2.0_arrival-europe_english.pdf
[3] https://www.coe.int/t/dg4/education/roma/Source/FS2/2.2_wallachia-moldavia_english.pdf
[4] https://www.coe.int/t/dg4/education/roma/Source/FS2/3.2_russian-empire_english.pdf
[5] https://www.coe.int/t/dg4/education/roma/Source/FS2/6.0_surviviors_english.pdf