E Bronisława Wajs − »Papusza« (laka śejako anav sas Zielińska) bijandili 1908 ando Sitaniec ande Polska. Voj sas e angluji řomaji poetesa ande Polska, saji publicirisardja peski poezija tala pesko čačo anav. Laki řêdêčina sas le polcicka Řom. Angla o dujto ljumako marimos phirdja voj peska grupasa ande adjesuji zapadno Ukrajina. Avtodidaktično sićili voj te ginavel thaj te ramol. Kana sas voj karing 19 bêršengi, voj mêrîtisajli peskê očuxoskê phralesa le harfistasa Dionizy Wajs. Anda kodja, kaj voj našti te bijanelas, adoptirisardja voj jêke bêjatos, saves dja o anav Tarzan. Pe vrjama kata o dujto ljumako marimos garudja pe laki grupa ande l’vêša kata Wolhynija. Pa kodja ramosardja e Papusza ande pesko delo »Ratfale jasfa«. Pala o marimos phirelas voj peska grupasa anglal ando zapado la Polskako ande Pomeranija, pala kodja karing o Żagań thaj o Gorzów Wielkopolski, kaj aśili.
Palaj dopašîn kata l’ 1940-utne bêrs avilo vi o avtoro thaj folkloristo, o Jerzy Ficowski ka la Papuszaki grupa. Vov ramosardja trin knjige paj kultura le polcickone Řomengi. Vov nagovorisardja la Papusza, te ramol peskê poemur pe xîrtijate. Vov nakhadja lakê poemur pe polcicko śib thaj publicirisardja trin poezijakê knjige – ande angluji knjiga »Pieśni Papuszy – Papušakre gila (1956)« arakhadon versur pe polcicko śib thaj pe řomaji śib (dikh tekstoski proba). La Papuszakê literarni buća publicirisajle pe l’ kulturakê thaj literaturakê žurnalur. 2011 anklisti jek translacija kata laki lirika pe vuni kotorende, pe njamcicko śib, pařugli thaj ankaladi kataj Karin Wolff (dikh tekstoski proba.
La Papuszako talento, laki luludjali poezija, laki deskripcija la naturaki thaj lako poeticko sensibiliteto sas zurales cenime. Laki karijera maladjili le asimilacijakê programosa pala l’ Řom kata komunističko governo, kaj teljarda ande l’ 1950-utne bêrš. 1962 avili vi voj membro ande unija katar la polskakê literaturakê avtorur. Voj njerisardja but prajzur thaj štipendije katar o ministerijumo. Numa laki artaki bući či peli le Řomengê pe dragomaste. Laki ko-operacija le Ficowskijosa dikhênas le Řom sar pîřîja, thaj dine la drom anda řomano društvo. E Papusza nasvajli psixično taj musaj sas te bêsel maj butivar ande nervengi špita. Ka 8. februari 1987 mêklja voj kaća ljuma ando foro Inowrocław.
(Translacija: Mozes F. Heinschink)
Literatura
Wajs, Bronisława [Papusza]. 1956. Pieśni Papuszy – Papušakre gila. Wiersze w języku cygańskim. Transl. Jerzy Ficowski. Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo im. Ossolińskich.
Wajs, Bronisława [Papusza]. 1972. Pieśni mówione. Transl. Jerzy Ficowski. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.
Wajs, Bronisława [Papusza]. 1990. Lesie, ojcze mój. Transl. Jerzy Ficowski. Warszawa: Czytelnik.
Wolff, Karin (Hg.). 2011. Papuszas gesprochene Lieder. Ausgewählt und übertragen von Karin Wolff. Frankfurt/Oder: Kleist Museum.
Literatura maj dur
Bończuk, Leszek. 1996. Papusza czyli wolność tajemna. Gorzów Wielkopolski: Wydawnictwo Rolland.
Bronisława Wajs - Papusza. Biografia i dziedzictwo. 2017. Hg. Dariusz A. Rymar. Gorzów Wielkopolski: Archiwum Państwowe w Gorzowie Wielkopolskim.
Bronisława Wajs – Papusza: Biografie: https://perma.cc/GQJ8-BPMT [= http://culture.pl/pl/tworca/papusza-bronislawa-wajs]
Ficowski, Jerzy. Literatura ludowa i poetka cygańska Papusza. In: Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje. Warszawa: Wydawnictwo Interpress 1989, 91–105.
Ficowski, Jerzy. 1965. Papusza. In: Cyganie na polskich drogach. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 252–-278.
Ficowski, Jerzy. 1986. Falorykta. In: Demony cudzego strachu. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza: 1986, 208–262.
Kamińska, Krystyna. 1992. Papusza czyli wielka tajemnica. Nachwort Krystyna Kamińska. Gorzów Wielkopolski: Gorzowska Oficyna Wydawnicza.
Kledzik, Emilia. 2013. Recording an Oral Message. Jerzy Ficowski and Papusza’s Poetic Project in the Postcolonial Perspective. »Rocznik Komparatystyczny« 2013/4, 207–234.
Kovacheva, Adriana. 2012. Bronisława Wajs Papusza. In: Wielkopolski Alfabet Pisarek, Poznań: WBPiCAK, 215–231.
Kuźniak Angelika. 2013. Papusza. Wołowiec: Czarne.
Machowska, Magdalena. 2011. Bronisława Wajs - Papusza. Między biografią a legendą. Kraków: Nomos 2011.
Szott Mirosława. 2016. Pieśni Papuszy w perspektywie geo- i etnopoetyki. »Konteksty Kultury« 2016/13, 469-486.