Ki modern avdivesutni Romania isi bari Romani komuniteta, thaj kerela 3% kotar e sasti themeski populacija, informacije kotar e manushengo genibe kotar 2011 bersh.¹ Sar vi ko aver Europakere thema si but tenzije mashkar e Roma thaj na-Roma, numa ki Romanija isi jekhutni historija kotar e robora thaj kodi relacija anela buteder nasulipa.

I Transilvanija si historisko regiono avdive si akardo thaj prepindzardo sar centralno Romanija. O regiono astarela e plaina kotar e Karpatija thaj ko region isi ruralno vi urbano umala. I Transilvanija si pendzardi olakere javere kompleksno historijaja, thaj andre chivela e Ungron, Serbon Slovakon Njamcon olengere zorencar, historisko o regiono sine kher e Romane komunitetake. Kodo regiono si centro pala e folklorno muzika thaj tanco, ko so duj reflektirinela pes i zor kotar e javera kulture. Specijalno ko murshikane kheliba kola so shaj te oven grupno vaj solo kheliba si karakteristichno vash e region. Akala kheliba dzana e dzivde muzikaja.

Ki akaja kolekcija isi shtarvadesh fotografije thaj efta filmora kola so sikavena e Khelibaski kompanija Roma fest thaj olakere lidersko khelutne, Attila Szalto, khon si nekanutno solo khelutno kotar e Cirque de Soleil. O Attila Szalto si bijando ko Marossárpatak, Romania. Vov si pendzardo peske striktno piribaja khelibaja peske vastencar vi phundrencar, kola so kerena barvalo javeripa ko ritmora. Ki khelibaski kompanija Roma fest isi mursha thaj dzuvlja kasko avipen si Romano, thaj von khelena serije kotar e tradicionalno Transilvanijakere Romane kheliba. I kolekcija dela shaipe te dikhen pes e stilora sar Lad’s Dance, Verbunk thaj ko improvizirime tancoske forme kola si kotor katar e Transilvanijakere dinamichno nekanutnipa thaj kulturako barvalipe.

Lad’s Dance

Kotar e UNESCO-ski web-rigori vash e namaterijalno kulturako barvalipe achovel kaj o Lad’s Dance si zanro kotar e murshengo folklorno kheliba sova so khelela pes ki Romanija vash e bare komunitetake divesa sar so si e bijava thaj e bare divesa, numa vi vash e scensko khelimata/performance. E komunitete ki Romanija astarena/isi olen pesky verzija kotar o Lad’s Dance akardi Fecioreşte dzi kote e komunitete ko Ungro khelena Legényes.

Akala uche vazdime grupno kheliba shaj te arakhen pes ki Transilvanija specijalno ki cventralno Transilvanija kote e gava si etnikane hemime. Sako jekh komuniteta kerela pesky verzija katar akala kheliba, numa sa si virtuozno, harmonichno thaj resljarena sigo frekfencije kotar e aritmichno kheliba e vastencar vi e phundrencar, khuvibaja e vastencar thaj palmengo khuvibe.

UNESCO website:

E kheliba naj numa egzamplija vash e inter-kulturno dijalogo, kola so dena sikavibasko konteksto numa si vi »printime verzije« kotar e nekanutnipe sikavde trujal o badani. O Lad’s Dance shaj te khelel pes ki grupa vaj solo khelutno , shaj te kelen ole e mursha vi e dzuvlja. Ki grupno verzija e khelutne butivar pirena trujal sar ki angrustik/krugo marena olengere phundrencar thaj khuvena ki phuv ko ritmo katar e sinkopa. Akaleja dzala e avutne ritmichno chalavipaja e phundrencar thaj olengere telune rotacijaja. Vashe solo khelibaskeri forma o khelutno irinela pes e mujesar ko bendo thaj khelela ko sekvence sikavindoj numerija kotar e motivora.²

Verbunk vaj Verboonkosh

I historija katar e murshikano tanco si pendzardo sar Verbunk vaj Verboonkosh thaj si interesantno vi relevantno vash e akaja kolekcija. O anav Verbunk sikavela i Njamcisko zor ki Transilvanijako region vi avela kotar e njamcisko lafi werben, so ki translacija si regruto. Kodo lafi dela amen godzi pala i regrutacijake akcije kotar e Austrijako Habsburgsko armije kotar o deshuenjato shelbershipe.

Akava khelibe butivar sine perforirimo kotar e regrutija kola so dzana sine te den serviso e armijake. E mursha achovena sine ki rota/krugo hutindoj uche pe phundrencar, marshirindoj thaj khuvindoj e papuchencar ki phuv thaj aver, sako mangela sine te ovel lacheder kotar e avera. Sa kala khelibaske forme sine khelde khetane e Romane muzikantencar.

O Attila Szalto si eksperto pala akala badenesko kheliba sar instrument bashalela pesky tanceski verzija.

Attila Szalto

O Attila Szalto crdijas pesky profesionalno karijera ko 2001 bersh e khelibaskere grupaja Roma fest khelindoj shou programme ki Romanija ko javera Europakere riga, ki Azija thaj ki Amerika. O Attila kerdas buchi sar khelutno, koreografo thaj khelibasko instruktoro ko Cirque du Soleil ki Kanada duj bersh. Kotar e 2005 bersh, vov astardas buter Romane khelibaskere khedimata ki Anglija, Ungro, Japano, Hong Kong, Kanada vi Romanija. Vov sine sikavdo k nekoborom Rumunsko TV programora genindoj vi ko programo »E Romanija isi Talento« ko 2016 bersh thaj sine gosto ko lache pindzarde muzicho muzikantora ko olengere video emisije sar ko Sandru Ciorbă.

Khelibaski Grupa Romafest

I Romafest khelutni grupa si kerdi pe 1997 bersh thaj peski avgo performasa kerdas pala e »Transilvanijako Festivali vash e Gypsy Gili thaj Khelibe« organizirimi kotar e Gornesti, Romanija. Ko 2003 bersh, o ansamblesko than ko region Targu-Mures. E grupa isi pashe relacije ki Japonija thaj butivar gote kerela peske khelina. I grupa organizirinela baro Nilajesko muzikako kampo e kultuno ambasadorencar kotar e Japonija. Ko 2011 bersh, o Romafest sine akardo te kherel peski performansa pe NPO Romafest Japonija kote so but talentirime Romane muzikantora thaj khelutne kotar i Transilvanija sine akarde. O festivalo crdijas kotar e Tetsuo Masunaga khon si Japonsko producento oleskeri mangin si pala Chacherigeski Europakeri kultura.

Tetsuo Masunaga lijas baro than ko majbare themeskere Prizora ki Slovakija thaj ko Ungro vash e promocija pe olengere nacionalne kulture ki sasti luma. Ko palutne shtarvadesh bersh vov dija azutipe ko aktivtetora thaj dijas dumo ko kompanije, gasavi si vi i Romafest kotar i Romanija. O ciljo katar o Masunaga’sko organiziribe si te khedel pes vi te arakhel pes i Transilvanijaki Romani kultura, te organizirinel pes o »Romafeste-sko Niljesko Khelibasko kampo« thaj te anen pes muzikantora vi khelutne ki Japonija te ovel regularno pharuvde.

Romafesto si asamblo kotar buteder murshikane khelutne. Varesave dzuvlja lena than ko olengere turneje numa vi e grupno vi e solo khelimata si buteder khelde kotar e murshikane khelutne ko formalno vi naformalno trujalipa. Von si ekspertora pala e khelibaskere stilora Lad vi Verbunk thaj si vi kidijal pendzarde pala olengero bashalipe pe pajesko khororo thaj si pendzarde pala olengero ritmo vi khuvibe.

Von sine pe turneje trujal i luma thaj i publika sine but loshali olendere bashalijaja kova si precizno, olengere bashalipaja e phundrencar, khuvibe ki phuv, ritmora thaj tehnike. Von organizirinena khedimata thaj kampora sako bersh ki Romanija, kote ko jekh than khedena lache Romane muzikanton, te sikaven i pashi relacija mashkar olengere kheliba vi i muzika.

Moderno-avdivesutne interpretacije

O Attila Szalto nekobor bersh nakljas kerindoj performance vi ture e Cirque du Soleil kotar i Kanada, anindoj buvleder o Romano khelibasko profesionalizmo ki Upruni Amerika. E modern khelutne lungo vrama sine fascirinirime kotar e Transilvanij thaj olakere khelutnencar. O Istvan Molnar si profesionalno khelutno koreografo kova so dokumentiringja e Ungroski tradicionalno folkloro thaj kheliba kotar e praktichno perspektiva. Vov ulavdas e javera folklorno kheliba pala e motivora te shaj olen te klsificirinel ko »motivengo-katalogo« (Felfoldi, 56). E Molnar-eski kolekcija sine publikuimi ko 1947 bersh thaj chivela andre nesave resurno materijalora kotar e javera gava ko Ungro vi i Transilvanija khedine mashkar e 1941vi 1947 bersh.

Si numero kotar e tancora vaj baletija save si fundirime upral i verzija pala o Drakuleski storija, thaj chaches i paramisi vash e chokane kerda atrakcija ko Transilvanijako region. I Katherine Litz sine lendini thaj bajrardi katar e Agnes de Mille’s voj kerdas pantomime/khelibaski verzija kotar e Drakula savi so sine premierno sikavdi ko 1959 bersh. Aver verzija sikavda pes e premirejaja kotar e Ping Chong’s »Nosferatu« (1985), thaj si komichno danse macabre (mulengo khelibe) inspiririmi kotar o F.W. Murnau’s filmo kotar e 1922 bersh, performirimo kotar o Chong’s Fiji Kompanija. Ko 1985 bersh, e California Ballet Association (Amerika) elektirisarda e Charles Bennett-e te kerel koreografija vash e Khelibaski drama bazirimi upral e storija vash e Drakula. O Bennett khamelas te kherel baleto upral akava temato buteder kotar e bish bersh thaj motohovdas »Me sem fascinirimo kotar o temato thaj koborom si popularno« (Scivally, 2015). Ko intervju vov phendas kaj o baleto chuvela andre javera kheliba thaj stilija, sa kotar »Transilvanija kotar e Gypsy Kheliba« pa sa dzi ko tango.

Rights held by: Rosamaria E. Kostic Cisneros (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed by: Rosamaria E. Kostic Cisneros (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive