O angluno sektoro sî e anonimno, oralno bući. Prinźandi sî paj etnografijaki tradicija kata o početko le 19. veko źi kaj prvo dopašîn le 20. vekoski. O dujto sektoro sî e bući katar prinźande avtorur, kaj źanel-pe lengo anav. Kaća perioda počnil ande dujto dopašîn le 20. vekoski. O maj angluno pioniro pe kodja sama sas e »Papusza« Bronisława Wajs.

Le anglune romistički poljskakê analize, save dikhênas primerno la naučni śibakê aspektur, či anenas but neve informacije paj Řomengi literaturaki bući. Ande peski bući »O Cyganach. Wiadomość historyczna, czytana na posiedzeniu publicznem Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego« (bukvasa: ›Pa le Řom. Historijaki informacija, ginavadi ka jek publikako kidimos kata ampêratosko univerziteto Vilnius‹, 1824) sîkavel o Ignacy Daniłowicz e misteriozno bući, sosa o »Zigeunervolk« vulisarel peski śib. Ando konsenso le kližejonca thaj xoxavne informacijenca kata kuća vrjama, o Ignacy Daniłowicz maladja, kê le etnografur arakhle avri, te le Řom ankliste kata jek »teluni indijaki vica«, thaj anda kodja naj len voja pala »rajikane arte«.

O Teodor Narbutt ramol ande peski bući »Rys historyczny ludu cygańskiego« (›Historično segmento kata o cigansko narodo‹) 1830 pa baro »prirodno talento« kata l’ řomane poetur, te komponirin gilja thaj te improvisirin epur »bi te na vežbajin«. Vov podcîrtil o giljako modo lenga poezijako thaj cenil lengi memnotexnika.

O etnografo Izidor Kopernicki kidja thaj notirisardja ande dujto dopašîn kata 19. šêlutno bêrs 30 gilja kata l’ poljskakê bêšutne Bergitska Roma.

Le gilja ankliste 1959 thaj 1930 pe do śibende, řomanes-francuzicko. Le rodimata pala l’ anonimni buća kata l’ Řom ande Poljska produžisardja o poeto thaj folkloristo Jerzy Ficowski (1924-2006). Vo pařuglja le buća kataj Bronisława Wajs (»Papusza«).

O Jerzy Ficowski ankaladja duj buća, kaj sî palaj romistika desja importantni: »Cyganie polscy« (›Poljskakê Cigani‹, 1953) thaj »Cyganie na polskich drogach« (›Cigani pe l’ poljskakê droma‹, 1965). Ande lende pomenil vi uni buća kata řomane Bergitska poetur. Vov paćal, kê le šêle bêršengo bêšimos le Řomengo pe ‘k than kêrdja, kê von xasarde pengo řomanimos thaj pengê tradicije, pe kodja avel, kê xasajli vi le giljengi improvizacija. Sja kodja paćal, te avela vi ka jek aver řomaji grupa, kodja sî la Poljskakê Řom, kaj line lendar e slobodija phirimaski. O Jerzy Ficowski malavel o bi-historično xaraktero la řomaja giljako. Jek ekscepcija kêrel numa e gili pa Řomengo holokausto pe vrjama kata dujto ljumako marimos.

E Bronisława Wajs vulgo Papusza sas e angluji řomaji poljskaki poetkinja, kaj publicirisajle lake poemura. Palaj publikacija kata peski angluji poemengi knjiga ando bêrš 1956, kaj sas do śibende, »Pieśni Papuszy / Papušakre gila«, dikhênas la le Řom dušmanickones. E translacija pe poljskaki śib kêrdas o Jerzy Ficowski, aj pala late line pe maj but Řomane poetur te ramon poezija. La Papuszakê poemur avile jek paradigma la řomana poljskaka poezijaki. Lakê poemur haćardon sar gilja, formalno naj le komplicirime thaj egzaktni. Ande lende arakhas tradicionalni običajur, o trajo ande ušarade vurdona thaj le Řomengo identiteto ande Poljska (tekstoskê egzemplur sî »Ratfałé jaspá / Krwawe łzy«, »Gilí romańi / Pieśń cygańska«, »Phúv mirí / Tiemio moja«).

Pala o dujto ljumako marimos formirisajle ande Poljska maj but řomane folklorongê grupe. Ande popmuzika avili »O cigansko folkloro« moda. O Jerzy Ficowski thaj e Agnieszka Osiecka avile avtorur kata giljakê tekstur. Lengi tematika sas specifični řomane motivur (»ciganki motivur«) aj e performacija kêrena le maj ašunde binakê artistur: E Maryla Rodowicz, e Edyta Geppert, e Anna German, e banda »Trubadurzy« thaj e banda »Czerwone Gitary«. O populariteto kata o giljako thaj khêlimasko ansamblo »Roma« thaj kata o muzikako teatro »Terno« dja vi avere řomane artistongê motivacija, te publicirin vi von pengê artisticka buća.

Pašaj Papusza sî le maj ašunde temporarni poljskakê řomane poetur: E Teresa Mirga, e Izolda Kwiek, o Edward Dębicki, o Adam Andrasz, o Karol Gierliński, o Stanisław Stankiewicz, o Jan Mirga, o Dariusz Mirga thaj o Don Wasyl (vulgo Kazimierz Doliński). Jeg importantno rola kaj publikacija kata lengi bući khêlel o prvo poljskako řomano žurnalo »Rom p-o Drom« thaj la poezijaki serija »Roma-Bibliothek«, redigirime kata o poljskako romologo Adam Bartosz. Le maj importantni teme la řomaja lirikakê sî pala o xaimos le komunizmosko – pašaj formacija kata subjektiviteto – o martirijumo le Řomengo pe vrjama kata o dujto ljumako marimos thaj e nostalgično memorija pala o trajo po tabor (vurdonengi kumpanija kaj kethane tanazij thaj phirel).

Desja interesantno sî, kaj kadala teme arakhas vi ande bući le poetongi, kaj trajil lengi grupa de generacijendar pe bêšîmasko modo – kodja sî vi ande l’poemur kataj Teresa Mirga, šêrutni kata o ansamblo »Kałe Bała«, kaj prezentiril etnijaki muzika savi baziril pe multikulturalizmo kata o regiono Spisz; thaj vi kaj Izolda Kwiek, šêrutni kata o ansamblo »Tabor« thaj »Mały Tabor«. Li duj poetkinje ramon maj but kamimaskê poemur thaj vi religiozno lirika. Integralno kotor lenga lirikako sî dialogur la naturasa thaj o haćarimos kaj le gaźe dikhên le Řomen numa bilaśe jakhênca.

O pařuglimos kata phirimaskê trajosko modo karing o bêšimaskê trajosko modo andja e adapcija pe forosko trajo. Pa l’ adapcijakê problemur thaj pharimata ramol o Adam Andrasz ande peskê poemur; kadja vi ando poemo »Miejska noc« (›Foroski rjat‹, 1992) le anglune stixonca:

Similarno ramol o Don Wasyl (bijando 1959; prinźando vi tela le anava Wasyl Szmidt thaj Don Vasyl Szmidt). Vov formirisardja jek ašundo Řomano Ansamblo thaj sî vo inicijatoro thaj organizatoro kata »Międzynarodowego Festiwalu Piosenki i Kultury Romów« (›Maškar-Themutno Festivalo la Řomaja Giljako thaj Kulturako‹). Ande lesko poemo »Pasażerowie niebieskiego taboru« (›Pasažirur kata vîneto taboro‹), ramol ande leski knjiga, kaj sî la vi kado anav:

O řomano poeto Jan Mirga ramol ande peski poemongî knjiga »Kto nas ocali« (›Kon spasil amen‹, 2007) pe naturakê impresije kaj anen pe haiku. Mada kaj arakhen spikeroskê instance pengi pača ande phirimasko modo, či arakhas ande le Mirgaskê tekstur konvencionalni »memorije« pala taborosko trajo, nego arakhas maj čačune patretur pa řomane thaj gaźengê mahale, kaj sî fulade jek-averatar. Jek desja importantno komunikacijako punkto kata sa le pomenime artistur aśêl e bući katar e poetkinjaki legenda, e Bronisława Wajs (Papusza).
Ka but poetur dikhas kaj sî von phangle la narodoska kulturasa, sar sî po egzemplo ande l’ paramiča kata o Jan Mirga thaj o Karol Gierliński.

Jeg importantno krjanga kata kontemporarno literatura sî le marimaskê memoarur thaj o agor kata brekongi vrjama: »Ptak umarłych« (›Mulengi čirikli‹) I thaj II kata o Edward Dębicki thaj »Kto nas ocali« kata o Jan Mirga. Palal, ande l’ neve edicije anklen Řomengê paramiča oralnone xaingendar.

Rights held by: Emilia Kledzik (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed by: Emilia Kledzik (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive