E Romengo ropstvo značil egzaktno godo, so o termo phenel: E Roma ni tretirisalje sar manuša nego sar »mobilno imanja« ili sar bućaće životine. Permanentno sesa te daran, te kontroliril-pe, lengo pharipe, gaći kila sesa len, ili sar sesa lendje fizički kvalitetura. E intencijasa sasa te evaluil-pe lendji bućaći zor thaj pe sode love šaj te (bi)ćinen-pe. E vlasnikura idjarde e Romen vi e aver generacijaće ili daruisarde jal mekle len e neve gazdendje.

E ropstvoso khoslipe e Romengo an Rumunija sasa samo jek pravoso akto.

E ropstvoso khoslipe e Romengo an Rumunija sasa samo jek pravoso akto, so ni parugla e ekonomijaće ili e mentalni kondicije e anglalutne robondje. E Roma džuvdisarde maj dur pe phuv lendje dumultane rajendje an pire purane barake tala e phuv, thaj ačhile an kompletno ekonomijaći dependencija katar pire dumultane vlasnikura. Von ćerde bući isto phare sar maj anglal thaj trajisarde maj dur tala gasae bimanušikane kondicije an čorivane bešimata. Pala piri robosi bući von dopisarde zala ćerko manro. Numaj e phirutne Roma džangle te trajin varesar independentno katar piri bući. Von sesa e thagarese robura thaj sasa len varesaji phirimasi slobodija e šansasa, te ćeren piro tradicionalno zanato thaj te theren piro xape.

Vi pala e ropstvoso khoslipe ni formirisarda-pe nisaji politika pala e integracija e slobodirime Romendji, iako but Roma sesa vi intelektualcura, artistura, političarja thaj herojura an o independencijako maripe (1877) thaj an o angluno thaj dujto ljumako maripe. E maj but katar e dumultane romane robura šajisarde te integririn-pe an o rumunsko društvo, samo totalno asimirilisarde-pe kulturalno. Značisarda: Von sesa te aven rumuncura thaj te garaven pire etnički korenura. Ali godo putarda lendje e škole, o bukako marketo thaj e opcija te ženin-pe. Pak e memorija pala ropstvo – iako džuvindo samo an e podsvijestoso tunjariko – sasa sajekh aktualisirime po nevo, kaj e reputacija e Romendji sasa negativno an rumunicko društvo thaj an rumunicko kolektivno memorija. – E jek positivno rolako modelo an Rumunija sasa e rolako modelo e rumuncongo (thaj rumunkengo). Godolese e Roma formirisarde jek generalno negativno etično percepcija pestar, saji sasa zurale fiksirime, thaj saji šajisarda te barol džika jek etično samostigmatizacija ili džika etično xoli pe peste.

Pe sama e romane literaturaći pe romani čhib, dikhel-pe, kaj i perioda katar e ropstvoso khoslipe an e breša 1855/56 džika o agor e anglune ljumako maripe sasa karakterisime katar jek paternalističko intereso pala e oralno tradicija e Romendji. Lilvarne gadže ćide priče, narodose paramiča thaj aver oralni tekstura, pak univar von ni dokumentirisarde e tekstongo koreno, ni liparde o anav katar e naratorja, ni katar lengi grupa (Remmel 2007, 17–22; Eder-Jordan 2011, 147 f.). O Franz Remmel, jek žurnalisto thaj etnologo katar o foro Hunedoara an Rumunija, publicirisarda but knjige thaj artiklura andar romani cultura thaj literatura. Vov pomenil vuni katar gasae ćidavne e romane pričendje, narodne paramičendje, poemondje, poslovicendje thaj aver oralnone tekstondje. Godola sesa, po eksemplo, o Bogdan Petriceicu Haşdeu, o Barbu Constantinescu, o Martin Samuel Möckesch, o Hugo von Meltzl, o Heinrich von Wlislocki, o Moritz Rosenfeld thaj o Anton Herrmann. O Franz Remmel akharel godoja literaturaći perioda »Zeit der Bevormundung« (›paternalismosi vrjama‹) (Remmel 2007, 17–53).

Romistikaće ekspertur xasaren piro respekto: Po eksemplo, o barvalo delo katar o ašundo eksperto Heinrich von Wlislocki (1856-1907) sikhadol but problematično. Sa gajda fatalno si e na-kritično recepcija thaj e mitura pala o Wlislocki an i naukaći historia (Ruch 1986, 196-284). O Martin Ruch kritikuil zurale e empiricko bućaći metoda katar o Wlislocki, thaj vi leske čorre resultatura. Vov vi kritikuil, kaj o Wlislocki citiril na-korektno e datendje xainga thaj kritikuil vi godova, sar o Wlislocki mothol pa Roma: univar romantičnone afekcijasa, univar bimalade negacijasa (Ruch 1986, 197). Kontra e publikaći opinija o Heinrich von Wlislocki ni sasa nisavo eksperto niti pala romano folkloro, niti pala romani čhib, niti pala romani kultura. Lese knjige si pherde negativnone stereotiponca, predrasutne gindonca thaj rasističkone opinijenca pala Roma.

An e Romendji historija an Rumunija sasa numaj jek skurto lošaci perioda – i vrjama maškar e duj ljumaće marimata. An godoja vrjama promotisarda o romano miškipe voluntarno e unijaći fundacija e rumunskone thema (1918). Paša godo e anglune romane organizacije thaj romane žurnalura formirisalje, thaj vuni anglune romane literaturaće buća ikliste. O Franz Remmel akharel godoja literaturaći perioda »Das ethnische Erwachen«(›O etničko bijandipe‹; Remmel 2007, 54–74). E tekstura godole vrjamaće opisarde but diferentni teme, sar po eksemplo e politikaći rola e Romendji an e monarxija thaj o liberalizmo (an e buća katar o Nicolae Lenghescu Cley thaj katar o Marin I. Simion), ili o buhljaripe e Romengo an e ljuma. Ali e poetura ramosarde vi andar e »joie de vivre« (G. A. Galaz) ili andar e problemura thaj opasnimata e mobilnone trajose katar e rumunski Roma (dikh vi o G. Mateescu-Wally thaj o Barbu Stanciu-Dolj). Jek katar e maj pindžarde dženendje an godoja vrjama sasa o profesori Constantin S. Nicolaescu Plopşor, jek historičari thaj arxeologo, sao ćida thaj publicirisarda romane priča thaj romane narodose paramiča.. Vov sasa vi autoro thaj editoro e literaturaće žurnaloso »Biblioteka O Rom«, an sao vov štampirisarda maškar aver djila thaj fabule pe romani thaj rumunijaći čhib. (Remmel 2007, 13, 63–72; Eder-Jordan 2011, 148).

Godoja lošaći vrjama an e romani kultura thaj literatura an Rumunija trajisarda numaj biš breša thaj agorisalji e nacistondje režimosa an Rumunija maškar e dujto ljumako maripe. Maj inkja e nacionalsocialistura promotisardesas zurale e progonosi politika e rumunskone štatosi, saeso ciljo sasa jek anticiganističko thaj antisemitičko politika, o holokausto e Romengo an Rumunija teljarda an o breš 1942. Godo sasa jek daravno anav: e deportacija karing Transnistrija. An o romano holokausto 25.000 Roma sesa puškedine ili mudardile bokhatar, šilestar thaj tifusostar.

Naj čudo, kaj e Roma pala godoja tragedija sesa baxtale anda e anglune e komunističkone režimose zumaimata te integriril len. Maj angluno drom an e rumunskone Romendji historija putalji lendje e inkluzijaći šansa an e majoritetoso društvo. Po agor sesa len e isti čačimata sar e gadžen. Godo značil, kaj sasa len o čačipe te džan an škola, te participiren po stanoso thaj bućako marketo, thaj te theren sastimasi griža. E maj but Roma, sae sesa robura ili holokaustose viktimura, dožićarde godoja nevi politika, ali či dikhle, kaj von sesa te poćinen pala godo jećhe bare tributosa: lendje totalno kulturaći asimilacija. Numaj e Roma, sae sesa tradicionalno mobilni, ni akceptirisarde voluntarno godoja integracijaći politika, sose o štato lija zorasa lengo jedino barvalipe – lengo familijako sumnakaj. E raja zorasa ćerde e Romen te bešen jećhe thaneste thaj te na maj phiren, thaj te von asilimirin-pe an o kulturalno društvoso majoriteto.

›Katar i cenzura džika tabuo.‹

O štato ni priznaisarda e Řomen sar jek nacionalno minoriteto. Lendji akulturacija sasa e jek šansa te predživin an godo nacionalističko, etnocentričko rumunicko društvo. An akava punkto razlikuisarda-pe o rumunicko društvo totalno katar e aver socialitički diktature: E kosmopolitikaći, internacionalističko, komunističko Jugoslavija, po eksemplo, priznaisarda nacionalni minoritetura. Gajda sesa vi e Roma jek priznaime etnijaći grupa an Eks-Jugoslavija thaj e romani literatura therda promocija thaj barili. Ali an Rumunija o nacionalno, etnocentričko socializmo ni mekla o etničko identiteto e Romengo te barol thaj ćerda len zorasa te asimiliren-pe. O Franz Remmel akharel godoja bi-literaturaći perioda, saji trajisarda pandžvardeš breša an e literaći thaj kulturaći historija e rumunickone Romendji, le vorbenca: »Von der Zensur zum Tabu« (›Katar i cenzura džika tabuo‹; Remmel 2007, 75–83).

Naravno e romani ćhib sasa zabranime an škole, an e masovni medije, an e publikacije ili an aver audio-vizuelni medije thaj publikaće thana. An e 45-brešendji vrjama e komunističkone režimosi an Rumunija i romani literatura maj but ni egzistirisalji. Vi e gadžendje autoron, saje ćide thaj publicirisarde romane priče, sasa len publikacijaći zabrana, sar po eksemplo, e Georgiana Viorica Rogoz (pseudonimo: Viorica Huber). Godole priče sikhade pe jek rig, e egzistencija e Romendji thaj sikhade, pe aver rig, lendje dubiozni trajose condicije (Remmel 2007, 77–79). Gajda e romani čhib našti trajilas an e Rumunijaći publika angla o breš 1990, thaj e Roma vaćarde piri dejaći ćhib numaj ćhere. Šaj te phenel-pe, kaj e romani literatura pala e breša 1989/90 an e publika »džuvindisalji«.

Jek katar e maj pindžarde romane autorke si i Luminiţa Cioabă. Voj avel katar jek kaldarašicko familija, thaj ramol pe romani čhib. I Luminiţa si i maj pindžardi romani autorka an Rumunija thaj, paša godo, vi i jek romni maškar e membrura e rumunickone autorondje asocijaće. Voj nakhavel pire buća pe rumunicko čhib, ali ramol kana thaj kana vi pe rumunicko čhib thaj nakhavel pire tekstura maj palal pe romani čhib.

›I vrjama e etničkone svesnostose evolucijaći.‹

O Franz Remmel akharel e literaturaći perioda, saji teljarda po decembro an o breš 1989, »Zeit der ethnischen Bewußtseinswerdung« (›i vrjama e etničkone svesnostose evolucijaći‹). Pala leste sesa e romane autorura thaj autorke, sae teljarde an godo vrjamako punkto pire autorose karjierasa, vi vrjamaće martura e diktaturaće xaimase thaj vi aktivni protagonistura e rumunickone revolucijaće. Specialno e membrura katar e autorondji grupa e foroso Timişoara – o Mihai Schein, o Constantin Bot thaj o Cornel Rezmives, peren maškar lende. Godole trin poetura sesa bućarne an e bojavaći fabrika »Azur« thaj ramosarde, sar o Franz Remmel phenel, ›jek revolucijarno-patrioticko poezija vrjamaće referencijasa‹ (»eine zeitbezogene revolutionär-patriotische Dichtung«; Remmel 2007, 16). Pire poemonca von kamle na numa te nagovestin piri nada po jekh maj lačho futuro pala e Roma andral o nevo socialno redo, nego vi kamle te sikaven, pe isto vrjama, barikane, piro romano koreno. (Eder-Jordan 2011, 155; Remmel 2007, 84–157).

An e generacija e romane autorondji thaj autorkendji pala o breš 1989 peren maškar aver i Luminiţa Cioabă, o Constantin Gheorghe Angheluţă, o Dumitru Bidia, i Adriana Poienar, o Petre Burtea, o Petru Jurca, o Ştefan Fuli, o Ioan Stoica, o Dumitru Drăgoi, o Mihai Boroş, o Alexandru Doru Şerban, o Mihai Avasilcăi (akhardo »o Fanfan«), o Gheorghe Păun Ialomiţeanu thaj i Violeta Cioabă (Remmel 2007, 84–157; Eder-Jordan 2011, 155–163). De katar o breš 1990 formirisalje an Rumunija karing 300 romane organizacije, thaj vi e žurnalura thaj gazete anzaren sa maj but than pala literatura.

Anda e kulturaći asimilacija tala o komunističko režimo an Rumunija ramon maj but romane autorura an e majoritetosi čhib, pe rumunicko, šaj te von džanen i romani čhib, šaj te na džanen: o poeto, sociologo, aktivisto thaj žurnalisto, o Gelu Măgureanu (1967–2009) – vov či džangla romani čhib, publicirisarda duj poezijaće knjige, »Insinuări« (1999) thaj »Fereastra de dincolo« (2004) thaj lija totalno dešupandž nacionalni thaj maškar-themutne literaturaće nagrade.

Vi o noveloso autoro thaj poeto, o Gheorghe Păun Ialomiţeanu, ni džanel romanes; o noveloso autoro thaj poeto, o Valerică Stănescu – avel katar jek kaldarašendji familija thaj džanel vi i romani čhib; isto o poeto, o Marian Ghiţă. O aktoro thaj poeto, o Sorin Aurel Sandu, džanel e romani čhib thaj avel katar jek ursarendji familija. I aktorka thaj dramendji autorka, i Alina Șerban, ni džanel romanes. Iako godole autorura ni vaćaren thaj ni ramosaren i romani čhib, von tretirin teme katar e Romendji historija thaj kultura: po eksemplo, o ropstvoso khoslipe (kaj Alina Șerban), e migracijako trajo e tradicionalnone Romengo (ka Valerică Stănescu), e Romengo holokausto (ka Gheorghe Păun Ialomiţeanu, thaj ka Valerică Stănescu) ili e elementura thaj dileme etničkone identitetose (ka Marian Ghiţă thaj la Sorin Aurel Sandu).

E kathe prezentirime autorura, o Gheorghe Păun Ialomiţeanu, o Valerică Stănescu, o Marian Ghiţă sesa losarde pe sama pire publicirime bućako kvantitetosi thaj pe sama pire publikaće priznajimasi.

An o novelo »Arzoaica a stat la masă cu dracu« (›I manušni pherdi kamlipe, bešla e bengesa ka astali‹, 1990) mothol o Gheorghe Păun Ialomiţeanu pa e Romengo holokausto – pe piri personalno eksplikacija kamla vov e novelosa te ažutil pire narodose, te loćharel e holokaustosi trauma katar e deportacija karing i Transnistrija. E novelosa »Bulibașa și artista « (›O Bulibaša thaj i artistka‹, 1991) vov zumada te marel-pe kontra o rasizmo e pozitivnone prezentacijasa e kamlimasi maškar džene diferentnone etničkone korenonca.

O novelo »Ger blând de femarte« (›Kovlo phaope an fe-marto‹, 2015) opisil an dialogo e Devlesa e ropstvoso khoslipe. O titulo sikavel o maj skurto brešeso čhon – skurcome »fe-marto«, o maj importantno čhon pala mobilni Roma. Vov si e šileso ćhon, e ciknijdengo thaj e visibabengo čhon, thaj e Roma ažućaren o terno milaj bare kamlimasa, te von, po agor, šai te teljaren po drom.

An e knjiga »Kai jeas, Rromale? Iubiri triste, cu parfum de şatră« (›Kaj džas, Romale? Tristi kamlimase priče e taborose sungasa‹, 2016) araćhen-pe duj novele. Jek priča, »Atunci i-am condamnat pe toţi la...viaţă« (›Palal osudisardem saoren ... te trajin‹), reflektiril o Romengo statuso an rumunicko društvo thaj lendji deportacija karing i Transnistrija. I aver priča, »Şatră cu parfum de iubire« (›Romengo taboro e kamlimase sungosa‹), opisil pe satiricko modo o rumunicko društvo thaj o romano društvo pe komunizmosi vrjama.

An saore buća katar o Gheorghe Păun Ialomiţeanu, arakhadon magičnone praktikendje eksemplura thaj mitura, ili »anava čoxanendar, sae – pala e narodoso paćape – proklecin e manušen thaj paruven lengo avrijaluno izgledo« (Djurić 2002, 63). O autoro haznil godo literaturako sredstvo, »te putarel e bilačhe društvose adetja«. Godolesa dićhel na numa e Romen, nego vi o rumunicko manipulativno društvo tala e satirako mikroskopo (Djurić pe isto than).

Vi te godole trin romane autorura ni ramon pe romani čhib, opisin von but aspektura katar o romano gji.

O Valerică Stănescu ramosarda piro angluno novelo »Legile Şatrei« (›E zakonura e romane taborose‹) već an e 1980-utne breša, ali i knjiga iklisti tek an o breš 2004, lungo vrjama pala o xaipe e istočnone blokoso, kaj sasa zabranime tala o komunističko režimo. O novelo sikavel o specifično kosmoso katar phiravne kaldaraša, khetane lendje paćivake kodeksosa thaj vužimase zakononca, thaj e purane romane familijaće tradicijenca.

An e knjiga »Cu moartea în ochi« (›E moartjasa angla e jakha‹, 2007) o autoro del-pe godji pe piro personalno tragično čhavoripe an Transnistrija – o Romengo holokausto an Rumunija. »Phure vorbe rromane – proverbe, poezii rrome« (›Phure romane vorbe – Romendje phenimata thaj poemura‹; 2012) si jek divno kolekcija katar romano folkloro thaj inkludil phenimata thaj poemura, sae o talentirime autoro paruglja an nevi forma.

O novelo »Fata cu ochii ca mura« (›I čhej e murendje jakhenca‹, 2017) si o subjektivno thaj but sentimentalno patreto e tradicionalnone trajoso jećhe romane kaldarašeso an Rumunija pala o dujto ljumako maripe.

An »Piatra din piatră« (›Barr andar barr‹, 2017) o autoro reflektiril pa e manušimasi bax uopšte thaj pa e bax e Romendji partikularno. An o knjigako angloalav šaj te čitol-pe, kaj o Valerică Stănescu totalno reprezentiril o romano spiritualiteto, thaj an o noveloso predgovoro katar »Fata cu ochii ca mura« (2017, 8) šaj te čitol-pe, kaj o autoro kamla te mekel godo testamento: ›I knjiga si jek bi agoreso trajo‹.

O Marian Ghiţă – pire anglune poezijaće knjigasa »Şoaptele mâinii drepte« (›O pupuipe e čače vasteso‹, 2007) – prvo drom del andre an i interesantno thaj kontrastivno folosofija e literaturaće ramomasi. Pa piri dujto knjiga – »Durematica« (2011) – o autoro mothol:

»Matematica sufletului« (›E odjesi matematika‹, 2017) si jek lačho eksemplo pala matematičko poezija, kaj e emocije si reducirime po absurdno. O odji reagiril an metaforički matematički formule, thaj o apstrakto realizuil-pe fizičko ili materialno andar geometrički gindimase forme. O lirikako Ego phučel-pe, so si o trajo, thaj o odgovoro si isto čudno sar saore filozofondje odgovorura pa godo phučipe: O manušengo džuvdipe miškil-pe maškar e Devlesi kreacija thaj e manušeso arman. O autoro tretiril duj preferime teme, sae vazden-pe pe obsesijaće thaj pe ezoterični levelura: E teme si: e kreacija e manušendji pe jek rig, thaj o bijandipe e manušeso pe aver rig. Li duj haćardon sar privilego, sar garadi obligacija thaj sar apsolutno tajna e džuvljaći. Godolese ćerdol i džuvli i »thagarica pa o trajo thaj i moartja«.

Vi te godole trin romane autorura ni ramon pe romani čhib, opisin von but aspektura katar o romano gji, thaj reprezentirin e romani literatura – na numa an e alome teme, nego vi an e garude značajura thaj an e konekcije e kolektivnone romane identitetosa. Godolese von naj numaj kotor e literaturaće historijako katar e romani literatura an Rumunija, numa vi kotor e generalnone ljumake literaturako.

Rights held by: Delia Grigore (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed by: Delia Grigore (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive