Pala i revolucija katar 1917 thaj pala i fundacija jećhe neve štatosi – katar e Sovjeticko Unija – i romaji literatura ćerda pire anglune bidependentni pasura. Pala i liberalno politika e anglune USSR-aći pe sama e etniaće minoritetondji thaj lendje čhibendje, i romani čhib standardirisalji ano maškar e 1920-utne brešengo. E autorura hasnisarde produktivno e nevi standardizirime čhib, saji baziril pe rusicko varianta e romane čhibaći: An e 1920-utne thaj e 1930-utne breša ikliste ane USSR maj but de duj šela knjige thaj žurnalura pe romani čhib. Kethane e originalni xramimatenca e Romane autorendje thaj poetondje ikliste vi e translacije katar rusicki thaj evropaće klasični lilvarne, politikaće tekstura thaj vaćarimata sar vi školaće knjige pe sama e čhibaći, matematikaći, geografijaći thaj gajda maj dur.

I romani literatura andar gava periodo sasa but politisirime thaj angažirisarda-pe ane teme sar e diskriminacijasa e Romendji tala o carongo režimo, sar vi e ćerdimasa jećhe »neve trajoso thaj jećhe neve kulturako pala e Roma« ane Sovjeticko Unija. O purano tradicionalno trajoso modo e Romengo – maškar aver vi o mobiliteto, o drabaripe, o mandjipe thaj e grastendji trgovina – dićhelas pe sar pejorativno. Butdroma, vi ane beletristika thaj vi ane džanimase knjige, i tema sasa jek tradicionalno romani familija, saji lel te trajil ane jekh kolxoso (pe rusicko ćhib: *kollektivnoe khozjastvo*) thaj kothe lel te ćerel bući pala o mištipe saorengo. E stilistični thaj tematični variante godole literaturaće sesa but limitirime, čak ane komparacija e sovjetickone literaturasa, saji sasa generalno relativno homogeno.

But romane autorura sesa aktivno vi ane socialno thaj edukacijaći bući. Po eksemplo, o Nikolay Pankov (1895-1959) na numa ramosarda disae sikavne lila pe romani čhib, nakhada but rusički klasični autorura, publicirisarda romane žurnalura thaj jekh romano-rusicko alavengo lil, nego sasa vi sikamno pe jekh Romengo instituto.

Aver grupa e romane autorendji sasa asocirime e tradicionalnone profesionalnone ansamblonca thaj e ansamblosa katar »Teatr Romen«, e teatroso »Romen«. O Ivan Rom-Lebedev (1903-1991) sasa andar jekh familija katar profesionalni Romane muzičarja thaj sasa ašundo dramaturgo godole vrjamaći. O Ivan Khrustalev-Timofeev (1901-1970) ramosarda angla sa pala godova teatro, kaj vov ćerdilo xoreografo thaj jekh katar e šorutne aktorura. O Mikhail Ilyinsky (1882-1962), jekh školuime aktoro ano teatro ‘Romen’, sasa vi autori katar novele, sae si pindžarde pala piri barvali thaj ekspresivno čhib.

Ane sovjeticko literatura e Romendji sesa vi but zurale džuvljendje glasura. Autorke sar i Evdokiya Orlova (1889-19??), i Mariya Polyakova (1904-1976) thaj i Olga Pankova (1911-1991) publicirisarde but poezijaće thaj novelendje antologije, ane sae von diskutirisarde maškar aver i diskriminacija e Romnjandji ane tradicionalni familije thaj e mištimata, sae o nevo trajo ane Sovjeticko Unija dija e Romnjandje.

Ano breš 1938, ane USSR, i politika pe sama e etnijaće minoritetondji sigo promenisalji karing jekh maj zurali rusifikacija. Ane avinde decenije i romani literatura thaj kultura sesa inoficialno zabranime. Samo jekh aktivno romani kulturaći organizacija ačhili, o teatro »Romen«, pak sa leso repertuaro ćhelde ekskluzivno pe rusicko čhib pe kaja vrjama.

Tek an e 1960-utne breša, kana i kulturaći politika ane Rusija ćerdili zala maj liberalno, e romani literatura džungadili poloće. Jekh historijako slučajo inćardilo 1970 ane Moldavija, kana o ćidipe e djiljengo thaj narodose paramičengo katar o Gheorghe Cantea (1940-2012) iklisto pe romani ćhib. I maj bari literaturaći partja, saji romane autorura ramosarde, iklisti još uvek pe rusicko čhib, sar po eksemplo e novele thaj e djilja katar o Ivan Pančenko (1941-2017) ili katar o Nikolay Vasilevsky (biandilo 1949). O angluno zumavipe te ćidel romane autorura gasae generacijaće, ćerdilo katar o Nikolay Satkevič (1917-1991) jekhe antologijasa e Romendje poezijaći e titulosa »Kostry« [›Jag‹] (1974). E 1970-utne breša sesa vi i vrjama, kana duj autorura putalje pire literaturaće karijere: o Mikha Kazimirenko (1938-2005) sar poezijako autori thaj eksperto, sao nakhavelas e Ukrajinaće klasičko literatura, thaj o Leksa Manush (leso čačo anav sasa Aleksandr Belugin, 1942-1997; dikh vi o eksemplo), jekh poeto thaj lilvarno katar i Latvija.

Maškar akaja vrjama sovjeticki romane autorura thaj autorke lije te publicirin pire buća pe romani čhib ane evropaće žurnalura. I inkluzija katar e sovjeticko romani literatura ane evropaći tradicija dija e autorendje thaj e autorkendje na numa kuraža te ramosaren pe romani ćhib, nego vi te formirin jekh universalno standardizirime ćhib, saji haćaren spikerja katar diferentni dialektura. Jekh lačho eksemplo pala kasae zumavimata arakhadol ane buća katar o Džura Makhotin (1951-2004).

Pala o xaipe katar e Sovjeticko Unija ano berš 1991 lija te formiril-pe jekh nevi vrjama pala i Romendji literatura. Sa maj but knjige katar Romendje autorja thaj Romendje autorke ikliste na numa pe rusicko čhib, nego vi ane diferentni variante e romane čhibaće. O brojo e aktivnone autorongo katar e anglune sovjeticki thema barilo, sar po eksemplo o Valdemar Kalinin (biandilo 1946) andar o Belarus ili i Raisa Nabaranchuk (biandili 1943) andar i Ukrajina. Neve kategorije, partikularno (auto-)biografije formirisalje ane Romendji literatura. Profesionalni aktorura thaj muzičarja sesa još uvek e maj bari zor ane evolucija e Romendje literaturaći. Jekh importantno kotor golestar sesa translacije katar e klasični knjige e lumnjaće literaturaće.

Jekh nevi generacija e aktorondji thaj e akterkendji katar o teatro »Romen« lija te publiciril pire djilja thaj pire novele, sar po eksemplo o Georgy Tsvetkov (biandilo 1950) thaj i Papuša Mikhay (Pitoch Mikhaylova, biandili 1930). I knjiga, saji ikaldja i Papuša Mikhay, inkluzisarda čak jekh filmoso skripto, sao mothol jekh tragično narativo katar masivni deportacije e Romendje ane Sibirija ane 1930-utne breša.

I romani literatura ane Rusija thaj ane anglalutni USSR sasa sajekh phangli artistonca, sae sesa profesionalni muzičarja, thaj odolese sasa la nesai tendencija pala poezija. Ane dujto dopašin katar o 20-to šelutno breš, autorura sar po eksemplo o Aleksandr Pankov, o Petr Demeter, o Vladimir Gološčanov, i familija Buzylev thaj varesae aver, arakhle e tradicija te ramosaren pindžarde Romendje djilja.

Jekh importantno karakteristika e Romendje literaturaći si laći orijentacija pe folkloristički tradicije. O interneto, sao si raspoložime maj but thaj maj but ano 21-to šelutno breš, lačharda zurale e situacija e romane literaturaći ane Rusija. Purane thaj neve tekstura pe diferenti dijalektura e romane čhibaće si slobodno raspoložime ane diverzni romane forura thaj ane digitalni medije thaj atraktirin maj but thaj maj but lilvarnen thaj djinatorjen.

Rights held by: Ilona Makhotina — Kirill Kozhanov (text) — Melitta Depner (translation) | Licensed by: Ilona Makhotina — Kirill Kozhanov (text) — Melitta Depner (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive