Ano 19. šelutno breš, kana e prerasude thaj e štatose represije barile, e Roma sesa ispidine katar jekh regijono dži ka aver. Ano angluno baro svetoso maripe but Roma služîsarde ane armija bi poćinimaso. Ano breš 1928 e policijaće raja ano Burgenlando registririsarde thaj katalogisirisarde karing 8.000 Romen. Kova sasa o starto katar jek sistematično akcija, te araćhen, te phandaven thaj po agor te mudaren e Romen. Iako si phare te araćhel o egzaktno brojo e Romengo, sae xasarde piro trajo tala o nacionalsocializmo, egzistirin čhinavimata, sae phenen, kaj mudardile karing 9.000 katar e maj de 11.000 austrijaće Roma, značil, kaj samo paše 18% andar o Romengo narodo, sao trajisarda pe kaja vjrama ane Austrija, ačhilo džuvdo. E maj but Roma sesa ćidine an o gaja akhardino “Zigeunerlager” (‘cigansko logoro’) ane Auschwitz-Birkenau, sao likvidirisaljo ano augusto 1944.

Pala o dujto svetoso maripe e maj but Roma ni kamle te ćeren svato ni privatno niti ane publika andar piri persekucija, thaj inke maj zala ni kamle te publicirin pire ramosarde evidencije. I Ceija Stojka, jek Lovarica, sasa i angluni austriaći romni, saji publicirisarda pire eksperiance, sae ćerda voj vi angla vi ane vi pala o nacionalsocialismo. Angla publicirisalji laći angluni autobiografijaći knjiga tala o titulo »Wir leben im Verborgenen: Erinnerungen einer Rom-Zigeunerin« (1988), samo zala Roma ćerdesas svato andar piri historija ane publika. E xramimata thaj artaće buća katar i Ceija Stojka mothon priče katar e Lovarja ane breša maškar e duj svetose marimata, katar e torture an e KZ-ura Auschwitz, Ravenbrück thaj Bergen-Belsen, thaj katar lendje permanentni šarimata pala o dujto svetoso maripe.

E phrala katar i Ceija Stojka – o artisto Karl Stojka thaj o muzićari Mongo Stojka – publicirisarde pire autobiografije tala e titulura »Auf der ganzen Welt zu Hause: Das Leben und Wandern des Zigeuners Karl Stojka (1994), thaj »Papierene Kinder: Glück, Zerstörung und Neubeginn einer Roma-Familie in Österreich« (2000).

I publikacija e ćidine bućako katar but austrijaće Romendje autorura thaj autorke bazirisarda djelimično pe oralni narativura. I Ceija Stojka dobisarda ažutipe katar i Karin Berger, saji dija la dumo, te ramosarel e oralni mothoimata thaj te organizil e ramome tekstura thaj e slike, sae i Ceija Stojka cîrdisardasas de katar breša ane vuni noticijendje liloře. Gadžikane amala, sae thodesas kan e narativura katar o Karl Stojka thaj o Mongo Stojka, dije e phralendje e zor, te ramosaren pire autobiografijaće memorije thaj dije len dumo. O Mišo Nikolić, jek Rom, sao ane e 1950-utne breša emigririsarda karing i Austrija katar e anglalutni Jugoslavija, sasa ispidino katar jek bućako seminaro an o Amerlinghaus ane Bečo, te ramosarel duj autobiografijaće knjige »Landfahrer: Auf den Wegen eines Rom (2000) und »... und dann zogen wir weiter: Lebenslinien einer Romafamilie (1997).

E šov dujčhibaće antologije paramičenca, novelenca thaj konversacijenca pe romani thaj pe njamcicko čhib, sae ikliste ano iklipeso ćher Drava, bazirin pe snimimata pe audiosći traka katar oralno literatura e Romendji andar i Austrija thaj andar e Balkanose thema (Halwachs et al., 2000; Cech et al., 2001; Fennesz-Juhasz et al., 2003; Heinschink et al., 2006; Cech et al., 2009; Fennesz-Juhasz et al., 2012).

Ano breš 1993 o austrijako governo priznaisarda e Romen sar jek oficialno minoritetondji grupa. Šov bare grupe trajin adjives ane Austrija: E Lovarja, e Burgenlandose Roma, e Gurbetura, e Kalderaša, e Sinti thaj e Arlije. O oficialno priznajipe paljem ni xasarda e prerasude thaj diskriminacije. Ano 4. februaro 1995 štar Roma mudardile ano Oberwart sar viktimura katar jek atentato bombasa, kana zumade te ankalaven jek plaketa e akušavimasa „Roma zurück nach Indien“ [‘Romale, džan palpale ane Indija’].

Gaja tragedija sasa o razlogo, kaj o Stefan Horvath – leso čhavo sasa jek andar e mudarde viktimura – lija te ramosarel. Lesi angluni knjiga »Ich war nicht in Auschwitz« (2003) mothol katar e traumase dogadjajura andar e generacija lese dadesi thaj lese daći, thaj katar lendje zumavimata, te ispiden len pire memorije. Ane lesi knjiga »Katzenstreu« (2007) o Stefan Horvath dićhel katar diferentni perspektive e dogadjajura katar o atentato bombasa ano breš 1995 thaj e efektura maj palal.

O Ilija Jovanović, jek Gurbeto, avilo katar i Srbija thaj bešla katar 1971 ane Bečo. Lesi angluji poezijaći knjiga sasa »Bündel / Budžo« (2000), publicirime ane duj čhiba: pe romani thaj njamcicko čhib; leski dujto knjiga sasa »Vom Wegrand / Dromese rigatar« (2006), thaj palagova iklisti i dujčhibaći antologija »News from the Other World« (2010) pe romani thaj englizicko čhib ane translacija katar i Melitta Depner. E dujčhibaći knjiga »Mein Nest in deinem Haar / Muro kujbo ande ćire bal« publicirisalji ano breš 2011. O Ilija Jovanović opisil emocionalno romane tradicije, mothol priče katar piro čhavoripe thaj ramol andar e izolacijaći dukh, andar e prerasude thaj e identitetoso xasaripe ane Austrija.

O Samuel Mago si membro jećhe maj terne generacijako katar e Roma, sae ramosaren literatura thaj sae angažirin-pe pe socialno modo. Bijandino 1996 ane Budimpešta, o Samuel Mago avel katar jek familija romane thaj jevrejskone korenosa. Therda nagrade pala pire literaturaće xramja thaj vaćarimata, maškar aver pala e novela »Zeuge der Freiheit« (2015) thaj – khetane pire phralesa, e Károly Mágósa – pala e novelengo ćidipe »glücksmacher / e baxt romani« (2017).

Tala historijako aspekto, e grupa katar e Jeniše xalja baro ćhino pe but diferentni progonose forme, sae sesa simularni e Romendje progonose. O Romedius Mungenast sasa jek katar e anglune austrijaće Jeniše, sao angla e publika ni garada piro koreno. Lesi knjiga »Jenische Reminiszenzen« (2001) si jek antologija, saji inkludil priče thaj djilja katar i historija thaj katar e tradicije e Jenišendje. I Sieglinde Schauer-Glatz, saji sasa xutilime pire dajatar thaj pire dadestar kana sasa voj dujčhonendji čhejoři. Voj barili jećhe pomajkasa thaj jećhe poočimosa. Kana sasa 49 brešendji, voj lija te tematisiril pire Jenišengo koreno sar autorka: ramosarda lirika, jek teatroso kotor »Fremd in der eigenen Heimat thaj jek paramiči »Die Kräuterhexe« (2001). I Simone Schönett skriisarda but djilja, novele thaj romanura, maškar lendje: »Im Moos« (2001) thaj »re:mondo« (2010). I autorka čhudel i jakh pe teme sar familija, čhib, bući, kulturalni transformacije, dženderondje role thaj tradicionalni adetja, sae phandel voj e kompleksni persekucijaće thaj diskriminacijaće historijasa katar e Jeniše.

Rights held by: Lorely French (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed by: Lorely French (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive