SL: So o alav “dźaz manuś [manouche]” ćhanil tuke?

Adives, te si te kerdol pes kadaja muzika [dźaz manuś], voj kerdol pes sade leske naisaripenaske. Manuśa sa dine la kvaliteto sar francuzkano dźazo, ando o fakto, maj anglal o dźaz manuś.

ML: O alav dźaz manouche, ćaćes, ni źivdelas (trajlas) aśal but lungo vrjama. Maj anglal, pe e vrjama katar o Dźango Reinxardt [Django Reinhardt], o alav dźaz manuś ni źanglinolas pe. Vov inklisto but maj palal, ama astarda te aśundol pes ande 90 berśa katar o 19-to śerbiśipe. Maj anglal, ande sisavo kazuso, sas ekh dźazoski forma soske o Dźango Reinxardt baśalda bute amerikanonenca. Vov la but katar e amerikanone standartura. Palal gadava, vov inkalda kadava stilo kaj korespondilas ka kadava so vov kamelas te kerel. Kana vov baśalelas amerikanono standarto, vov ćaćes źanelas sar te kerel les peske pesko, te phenes kaj vov sas peske lesko. Vov [sas] ekh katar sa e ekhsale muzikantura, me pakjav, katar o paluno śelberśipe, kon źangla sar te ververil pes ande e dori e amerikanone dźazosa. [...]

Adives, te si te kerdol pes kadaja muzika [dźaz manuś], voj kerdol pes sade leske naisaripenaske. Manuśa sa dine la kvaliteto sar francuzkano dźazo, ando o fakto, maj anglal o dźaz manuś. Ando o fakto, korkoro ande peste, [o dźaz manuś] naj les but vastinipe. Ama vov si sa maj laćhe amenge [e manuśenge] kaj kadava alav si źanglo akana. [...] Źi kana ame baśalas kadaja forma vaś o dźazo, mange si maj laćhe te akharav la francuzkano dźazo. Kadava si o ekhsalo akharipe kaj tu śaj trubusarel adives te na kamesas te des tut dori e amerikanone muzikasa. Adives, si but źene kon keren kadaja muzika. Ćaćes si ćalo. Si but źene, [dur źi ka] e Amerikake Kidinde Śtatura, ande Anglija.

SL: Va, va, ćaćes. Sar i sigurno dikhlan, kana sas kerde turnetura thaj sa kadala, si but źene kon si interesime ande kadaja muzika.

ML: Va, prabut. Tu tubul te źanes kaj o Dźango sas i ande e Amerikake Kidinde Śtatura. Vov baśalda e Djuk-e Elington-esa [Duke Ellington] pe gadaja vrjama, ande e Karnegi Zala [Carnegie Hall]. Les ni sas les prabari kariera gathe soske dośalisalo zalaga atoska, soske vov reslo palpale o sato ande e Karnegi Zala thaj o Djuk Elington ćaćes ni kamla kadava. [...] o Dźango arakhadilo peske amalesa [o franzuskano boksero] o Miśel Serdan [Michel Cerdan], kasa vov khelda bilijardo ando o Nevo Jorko [New York]. Kadaleske vov kamla te beśel lesa. Vov bisterda pes te źal ka e Karnegi Zala.

[...]

SL: Sar tu astardan te aśunes thaj te baśales kadala muzikalne stilura?

ML: Te phenav tuke ćaćes, me astardem te baśalav po akordeono kana semas 5 berśengo.

SL: Kadava si avinalo (rano)!

ML: Va, Thaj atoska, de katar gadava, muro dad sikavda man. Man nisar ni sas man sikavno. Muro dad sikavda mange melodije, sade gajda.

SL: Sas i vov ekh akordeonisto?

ML: Na, ekh gitaristo. Ama vov źanelas te baśalel zalagala i po akordeono. Vov sikavda man melodije sar gajda, melodija katar franzuskane śansonura, katar e musete [musette], thaj sa kadala. Palal gadava, kana semas 10 berśengo, me resle man mure dadesa te baśalas ka tancura. Kaj astardem atoska, muro dad astarda te kinel audio ramosarina katar o akordeonistura sar o Gus Viśeur [Gus Viseur], o Dźo Privat [Jo Privat], o Marsel Azola [Marcel Azzola], sa kadala źene. Me thavas man anglal muro gramopfono pe gadaja vrjama, thaj me keravaś baś so kadala manuśa baśalenas, po kan, kadja. Gadaleske me tradem but rakina, i divesa [te kerav kadava]. Atoska, me lem te akhjarav kaj man sas man potencialo te barivav. Gadaleske me lem melodije kaj sas maj but em maj but phare te keres thaj keravas len. Aćhelas mange maj lokes thaj maj lokes. Palal gadava, muro dad kinda mange maj but em maj but audio ramosarina, audio ramosarina save sas but aśunde pe gadaja vrjama, sade katar Gus Viśeur, o Dźo Privat, o Marsel Azola. De atoskara sas kaj me dem sa mandar ande e muzika. Tu śaj i phenes kaj katar e berśa 10 me astardem te baśalav muzika.

“Me sem kerdo te baśalav pe koncertura.”

Atoska, me źelem angle te khelav tancura mure dadesa. Bi e tanconengo kaj e źene kamenas te khelen, me naśti ćaćes te baśalavas so me kamavas te baśalav kadale źenendar, ni sas khelipenaske. Voj sas muzika te aśunes. Kadava ni kerelas man lośalo. Gadaleske but devrja me źavastar mange khere thaj phenavas mange, “kadava naj so me kamav te kerav, soske sa si laćhe kana e źene khelen, ama me, me naj sem kerdo kadaleske. Me sem kerdo te baśalav pe koncertura.” Me naśti aćhadem te baśalav tancura ekhvareste, soske me semas vaźe terno pe gadaja vrjama thaj me ni semas o źeno te lav res (dav kris). Muro dad, vov phenelas mange, “o averto savato si tanco pe o kadava thaj o kodova than, thaj paraśtune, pe o kadava thaj o kodova than,” thaj man nisar ni sas man o alosaripe [te na] phenav na.

Me tradem gajda źikana semas 18 berśengo. Atoska me aćhavdem sasteste e tanconenca thaj astardem te kerav dźaz ansamblura. Man sas man but amala kon sas muzikantura thaj kon aśunenas e ekhsave bukja sar mande. Atoska sas kana me astardem te formiriv grupe te baśalav ka bare dźaz festivalura. Kadja si sar sa aćhilo, thaj de atoskara, me nisar ni aćhavdem.

SL: Tut ćaćes sas tut but reslipe (sukseso) de atoskara.

ML: Va, va, ande e 80 berśa katar o 19-to śelberśipe. Atoska, ame astardam te phiras pe sa e Europa, ka sa e bare dźaz festivalja, mure amalesa o Mandino Reinxardt [Mandino Reinhardt] kon baśalelas pe gitara. Ame astardam te formiris grupe thaj atoska gelem ande Italija, Anglija, Norvergija, Rusija, Polonija. Kadja si sar me aćhilem aśundo.

SL: Ta kadava sas e grupasa Guglo Xoro (Sweet Chorus). Man si man ekh audio ramosarin katar o Guglo Xoro kaj me aśundemas khajekhe vrjamake, ama naj lilikano (mot a mot) “dźaz manuś,” gajda sar tu aśunes avere thaneste. Ćaćes si vareso aver.

ML: Va, va, kadava sas o avgutno (primo) grupo kasa me phirdem pe gadaja vrjama thaj kasa baśalavas dźaz manuś, bi kadalesko kaj amen sas amen vibrafono.

SL: Kadava kerel pra baro verviripe ando aśundipe.

ML: Va, va. Sas amen o vibrofono thaj trin gitare, amenca sas i e Mandinosko phral [pe gitara], thaj sas amen ekh aver ritam gitara baśalno, o Patrik Andres [Patrick Andresz].

SL: Te iris amen palpale ka o dźaz manuś: soske e źene line kadava alav „dźaz manuś,“ thaj si ćaćes vov verver katar o franzuskano dźaz? Śaj khajma ande kadava kaski si kadaja muzika?

ML: Te phenes dźaz manuś akana, tu śaj ka pakjas kaj vov si amaro, thaj sade amaro [e manuśengo]. Ta vov naj e francuzonengo, naj khanikasko, sade e manuśengo. Ama ćaćes, kadava naj siguro ćaćes, soske sako ekh śaj baśalel kadaja muzika akana. Bi kadalesko kana tu aśunes muzikantura kon naj katar e manuś, tu vaźe śaj aśunes ekh ververipe, soske amen si amen kadaja kultura. Ame samas barjarde kadale muzikasa, ama aver, von ni sas bolde ande late gajda sar ame samas. Si i khajekh kon sas bolde ande late gajda sar ame samas. Ama kana ekh źeno katar e manuś baśalel kadaja muzika, vaźe serdol pes o ververipe kana e gadźe [na źeno katar e manuś] baśalen.

SL: Si śajpe te dyrkos o ververipe maśkar kadala aśundina, aj sade ćaćes tu trubul te aśunes?

ML: Ćaćes tu trubul te aśunes, ama ćaćes si ekh teoritikano phenipe vaś les. Kana ekh źeno katar e manuś baśalel kadaja muzika, tu aśunes e vogi vaś kadaja muzika, savi sas ćaćes kerdi katar o Dźango, thaj ko sas peske ekh źeno katar e manuś. Kana ame baśalas agive, ame zumavas kozom maj laćhe śaj keras te baśalas [e muzika] kadja saro Dźango kerda laki kompozicija. Ama na sakone ekhes si les kadava vogi kaj, ame phenas e źene katar e manuś, si amen. Si khajekh źene kon naj katar e manuś thaj kon baśalen kadaja muzika but laćhe. Texnikaneste vakjardo, thaj sa kadava, ama me ka phenav kaj pe o nivelo vaś seripe, me pakjav kaj tu trubul te aśunes maj but [e muzika kaj si baśaldi] kerdi katar e źene katar e manuś. Kadava si muro pakjape. Śaj khajma khajekh aver ka phenel tuke avere ćhanende. Ama kadava si muro pakjape, thaj muro seripe. [...]

SL: Tuke, te khajekh kamel te phenel kaj von si ćaćes źene katar e manuś, so trubul te avel len te śaj te phenen kadava?

ML: Avgutno, tu trubul te avel tut vareso źanipe (eksperiensa) [ekhe katar e manuś] familjasa, savo ćhanil kaj tu trubulas te źanes e bare divesa (partita). Soske amenca, maj anglal, sas amen but bare divesa. Kana te sas ekh bijanutno dives, ekh abjav – a i bi bijutne divesesko, bi abjavesko, me źanav kaj ande muri familija, sas amen sako kurkesko agor barem duj dives te keras bare divesa: paraśtuj thaj savato. Sako ekh kidelas pes averenca thaj ame inkalasas amare instrumentura thaj baśalasas mure kakosa, mure paponenca thaj mamjenca. Sako ekh baśalelas gitara, violina. Me semas o ekhto akordionisto. Pe aver droma, sas amen sade gitara, violina, pe khajekh drom dujalo bas. Ama sas maj but devrja gitara [thaj] violina. Gadaleske ame baśalasas barem dujvare ando kurko. Von anenas pipe, bera thaj sa kadala. Thaj e źene baśalenas thaj gilabenas. Pe gadaja vrjama, ame siguro baśalasas e Dźangoski muzika, ama ame i baśalasas specialno ciganoni muzika. Kadaja si tradicionno muzika kaj avel katar e Khamupruni (Eastern) Europa. Amare phure aśunenas maj but kadaja muzika katar e Khamupruni rig kozom e Dźango, soske o Dźango, i atoska, sas but moderno lenge. Gadaleske von aśunenas e Dźango zalaga maj palpale, turjal o 1970-to berś, 1975-to berś, em palpale. Ama maj anglal, ćaćes sas ciganoni muzika katar e Khamupruni rig. O Jośka Nemet [Yoska Nemeth], Dźordź Bulanger [Georges Boulanger], bare violinistura sar lende. Von baśalenas csárdás “Kale jakha,” violine [save keren tut] te roves. Von phende kaj o Dźango lośarelas len, ama ande ekhsavi vrjama, ame źanasas kaj voj ni sas lengi mangli muzika. Lenge, pe gadaja vrjama, ciganoni muzika sas e muzika kaj avelas katar o Ungriko Them. Thaj me źanav kaj muro papo baśalelas pe violina, thaj kaj sa mure kakura baśalenas pe gitara. Pe gadaja vrjama, von sas kon sikavde man sa kadaja muzika katar e Khamupruni rig, soske von aśunenas la but thaj von dine la ka aver. [...]

Ta te śaj phenes kaj tu san ekh źeno katar e manuś, tu trubul te źanes sar te vakjares e ćhib. Tut si tut o źanipe sa so me phendem tuke, bare divesa, muzika, kultura. Thaj i, palpale ande vrjama, ame sama ćoro, amen ni sas amen but love. Ama kadava sas kotor katar amari kultura pe gadaja vrjama, soske muri dej thaj muro dad, von trubulas te palem bikinen trubusarde bukja. Muro dad, vov bikinelas kidindo sastri, thaj sa kadava ćhanil kaj ame atoska beśasas zalaga ando o bisiguripe . Ama palpale kadava, e bukja aćhile but maj laćhe soske ame baśalasas maj but thaj maj but muzika, thaj muro dad kerelas buki ando o kherkeripe (konstrukcija).

“Si but źene kon phenen kaj len si len kutura katar o manuś xaingapenata. Kana me aśunav kadava, vov kerel man te aśav zalaga, soske ande ekh var vov si bikinipenasko gindo.”

Te śaj tu phenes kaj tu san ekh źeno katar e manuś, tu naśti phenes le lokeste kaj, “Me sem manuś.” Bibaxtake, si but źene kon phenen kaj len si len kutura katar o manuś xaingapenata. Kana me aśunav kadava, vov kerel man te aśav zalaga, soske ande ekh var vov si bikinipenasko gindo, tu akhjares? Kadala si źene kon kamen te bikinen pe. Von keren ekh grupo, von zumaven te baśalen e Dźangoski muzika, thaj kadaleske von resen pe te bikinen pe maj laćhe. Te adives, tu astares mot a mot “normalno” dźaz grupo – piano, bas, davulja – but si pharo te bikindol pes soske si but, but [lendar]. Aj kana astares ekh grupo gitarenca, violinasa, akordionesa, thaj te tu akhares les “ciganono,” aj so me ni źanav, “ciganoni planeta,” komersialno, si but maj laćhe te bikindol pes. Ama kadava ni ćhanil kaj e źene kon baśalen la si katar e manuś, thaj si vaźe but źene kon len avantaźo katar [o manuś etiketo] te bikinen [pe.] Thaj kadava si so me, personalno, arakhav bilaćho. [...]

Atoska tu dikhes akana but laćhe muzikantura katar e manuś kon ni maj baśalen gadiki but soske si gadiki but aver kon avile palal lende, kon naj katar e manuś, thaj bikinen pes sar gasave, e alavesa “cigano.” Thaj atoska von si ćaćes maj zalaga kućne kozom ame sam. Gadaleske e manuśa peren ande kadaja xev.

[...]

SL: Beślan khajekh drom ande karavana?

ML: Ni. Ama muri sasti familija, sa mure papura thaj mamja, von savore phirenas pe droma [demek beśle ande karavane thaj phirenas lenca pe drom]. Maj anglal, muri sasti familija tradelas ande roulottes [phurane modake kaśtune grastane vurdonja]. Von sas prastavdine pe gadaja vrjama, gadaleske von naśti beśle vaś lungone vrjamake pe ekh tereno [ekh semnothodo than aśal grastane vurdonja], te das ekh primero. Von trade ando sasto o Alzas [Alsace], ama na maj dur. Kana sas o maripe von sas astarde ande phandine kampura, thaj kana von irisale palpale ando o Alzas, von aćhavde te phiren. Kadava sas sade anglal o dunjavako maripe kana von phirenas. Palal o maripe, sako ekh arakhavda peske buki, sako ekh kinda khera, thaj sako ekh aćhilo beśljardo.

[...]

SL: Ande o Alzas, sar e źene katar e manuś thaj e gadźe beśen ekh averesa?

ML: Si vaźe rasizmo kate. Si rasistikane manuśa, thaj si i laćhe manuśa kate. Ćaćes si katar e duj. Man sas man maj zalaga problemura e rasizmosa [kozom khajekh aver źene katar e manuś], ama i me cirdem dukh lestar, kana semas maj terno. Akana kaj sem aśundo, e źene dikhen pe mande sar pe ekh ćerxen. [...] Ando o fakto, e źene kon si rasistura, i te si von rasistura mamujal khajekh źene, te dikhle khajekhe kon si aśundo thaj kon si kotor katar kadala źene, von manaj rasistura. Soske vov si aśundo, soske vov si citirime ande media. Ama kana manaj aśundo, von palem aćhen rasistura. Me ekh devri aśundem ekhe muzikanto te phenel, “kana me sem pe scena, me sem ćaćuno, aśundo muzikanto, thaj sogodi me perav katar e scena, me aćhav palem ‘cigano’.”

SL: Va, pakjav kaj sas [o gitaristo katar e manuś] o Andźelo Debar [Angelo Debarre] kon phenda kadava. Ta pakjas tu kaj e tendencijasa vaś dźaz manuś kaj aćhili sigate, kadava kerda vareso nevo ande e dorja vaś o rasizmo?

“Kana me sem pe scena, me sem ćaćuno, aśundo muzikanto, thaj sogodi me perav katar e scena, me aćhav palem ‘cigano’.”

ML: Me pakjav, vaźe, va. [...] Kana kerdol pes ekh dźaz manuś koncerto, kiden pe ćaćes, ćaćes but źene, soske e źene kamen les. Vov si em o reslino dźaz, em o loko vaś ekh bari publika. Thaj kana si mot a mot “intelektualno” dźaz koncerto, e manuśa len te bilośavon but maj sigo. [...] Si vaźe khajekh but but aśunde źene, sar muro kozino [gitaristo katar e manuś] o Bireli Lagren [Biréli Lagrène], sar o Angźelo Debar, sa kadala źene, thaj napal me, thaj me pakjav kaj sako ekh anda vareso ka kadaja kultura. Kadava siguro kerda nevo sar e źene dikhle [pe amende]. Thaj kadava si maj but positivno. Ama adives, de sar e tendencija [vaś o dźaz manuś] peli tele, ame ni źanas te voj ka inklel palem upre sar sas maj anglal. Personalno, me ni pakjav [kaj ka aćhel]. Kadaja si ekh muzika kaj sa ka kerel buki, ande sako ekh kazuso. Ama e kauza soske ame savore phiras but, soske kadaja muzika ćaćes kerda buki maj anglal khaj ekh berśa, sas soske sas o 15-to berś desar mulo o Dźango. Atoska sas lesko śelutno bijando dive. Ta kadava ćhanil kaj sako ekh lel avantaźo katar kadaja tendencija te audio ramosaren, te bikinen pe, thaj adive ame naśti keras kadava maj but. Me pakjav kaj e tendicija resavda. E muzika si vaźe e ekhsave kvalitetosa date e tendencija resavda. Ama kadaja muzika naj ekh pućipe vaś tendencije soske si gadiki but laćhi muzika. Komersialno voj kerel buki laćhe savorenge. [...]

Si but grupe kaj sas kerde, save si na profesionalne thaj na katar e manuś, turjal e dunjava. Ande e Japonija sas ando o 2017-to bers, thaj me dikhlem varesave Japonenge grupe save baśalde kadaja muzika, thaj sas but laćhe. Ande e Amerikake Kidinde Śtatura, si ekhsavo. Ćaćes sas kerdo pe amende baro ćaro (impresija). Kadava si vareso but pozitivno amenge e źenenge katar e manuś, te źanas kaj e muzika akana sivol (ekzistil) pe sa e dunjava. Na sade ande e Franca, na sade ando o Alzas, ama akana sivol pes pe sa e dunjava. Kadava si ćaćes ekh vareso but but pozitivno amenge.

Rights held by: Siv B. Lie (text) — Angel Ivanov (translation) | Licensed by: Siv B. Lie (text) — Angel Ivanov (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive