E gili kaj si śerothodini (titulovime ) “Gelem, gelem” (i sar Dźelem, dźelem, aver) sas institucionalizirime sar o themutni (nacionalno) aj o maśkarthemutni (internacionalno) romano ximno ando o 1971-to berś ka o avgutno baro romano kongreso. Źi ando 1971-to berś, e gili “Gelem, gelem” sas źangli sar ekh folklorno gili katar but roma, kon maj but lendar sas katar e Balkanura.
“Me ćaćes ni pakjav kaj ekh dives amen ka avel amen amaro them, ama ame vaźe trubul te źas angle te śaj resas amen barem źi ka khajekh korkutni pakiv [respekto] thaj korkorutnipe sar ekh minoripe.”
Fred Hoffman, Sinto-Aktivisto
Palal o kongreso, e gili eventualno astarda te avel buxljardi sar ekh maśkarthemutno, pe khajekh (varekane) vrjame politikaneste sar o “oficialno” ximno. E versura trin thaj śtar sas ramosarde but aj zalaga (xanci) neveste ka o kongreso katar o 1971-to berś kaj sas kerdo katar e Maśkarthemutni (Internacionalno) romani unija, barabari (ekhethaneste) e romane flagosa savo principno si thodo ekhethaneste e ximnosa ande politikane kontekstrura.
O lipe vaś kadala duj simbolja, thaj i e organizirime aćhila (eventura) thaj structure kaj kerde les śajdo, kerde ekh diklinde (vizible), aśunde, mujesa phende thaj inkjarde ande vrjama ekh grupo diskursura save si kolektivno źangle sar romano nacionalizmo.
O precizno teksto e romane ximnosko ververil pes maśkar telgrupe (subgrupe) thaj individualne manuśa, sar e godisaripenata vaś giljako vastinipe (importanipe). O Federico “Fred” Hoffman, kon imigririsarda katar o Njamco ande Kosta Rika, ramosarda kaj:
“via o keripe vaś amare simbolja (Ximno thaj Flago) ame reaktiris, te śaj sikavas kaj ame ni kamas te las e rolja maj but vaś avri ćhutinde manuśa. Kadava si sade (numa) ekh reakcija mamujal e akcija vaś e gaze, kon tretirisarde thaj vaźe tretirin amen sar khajekh (varesavo) specialno tipo manuśkani rasa. Me ćaćes ni pakjav kaj ekh dives amen ka avel amen amaro them, ama ame vaźe trubul te źas angle te śaj resas amen barem źi ka khajekh korkutni pakiv [respekto] thaj korkorutnipe sar ekh minoripe. Me sem siguro kaj te avas ande ekh godi pe sa e dunjava [lumja)] kadava ka dumodel [źutisarel] amen.”
E Margaret Moon, ekh amerikani romani źuvli, phenda kaj “Kadava si ekh themutno ximno vaś ekh manuśa kaski etnikani nacija naj la barthovina [bariere]. Me pakjav e roma sas sikavde ka e dujali koncepcija vaś ekh tipo patriotizmo aśal ekhe lungone vrjamake akana.”
Si vaźe romane źene ande e dunjava kon nisar ni aśunde “Gelem, gelem,” aj kon ni godisaren les sar pesko ximno. E romen ando Ungriko Them, primerno, si len peske lengo ximno. E sintura, kas buten lendar si len zoraleste ulavdo identiteto katar e roma, śaj seren kaj o maśkarthemutno ximno naj kotor lendar; ekh źeno katar ekh diskusija ramosarda, “Ame naj sam interisime ando o romano ximno soske ame naj sam ekhsave manuśa.”
O paluno rusikano thaj israelkano romano aktivisto o Valery Novoselsky kida ande ekh o vastnipe aśal “Gelem, gelem” gajda: “O romano themutno ximno si vastno na sade amare politikanenge thaj reprezentacijake, ama i aśal e normale manuśa. Kana ekh gaźo aśunel les, von śaj akhjarel maj but kon sam ame.”
E kauze vaś e ximnosko buxlo buxljaripe thol andre e giljaki adapcija ka o diapazono vaś muzikalne stilura kaj si mangle katar e romane baśalne thaj aśunavne (publike). O butno ximnosko źivdipe ande verver tempura, tekstonenge varijacije, thaj verver ornamentacije dikhlindol pes te kerel buki laches aśal e estetikane trubupenata vaś verver grupe.
Ćaćeste, o baśalipe ando o Balkanono stilo vaś “Gelem, gelem” katar o “thagar e romane muzikako,” o Śaban Bajramović, sas ekh vokalno linija kaj lel motivikane variacije źi ka o ekstremum. O ximno si maj but kodirime but maj but katar aver romane gilja, ama date lesko relativno bisipe vaś standartizacija, vov serviril sar ekh keravno vaś romano identiteto naisaripenaske e buxle thaneske kaj si dindo e improvizacijake dujeste ando o baśalipe vaś Gelem, gelem thaj generalno ande e romane kulturake produktura.
Sar ekh ximno, o “Gelem, gelem” sikavel e romane kulturako unikalnipe pe o muzikalno thaj i po ćhibano (lingvistikano) thaj tematikano nivelo. Leske aśunavne len so von aśugjaren katar e romani muzika, ama na so von pakjan sar ekh themutno (nacionalno) ximno katar o tipo kaj si aśundo ka e Olimpjade. E Brigit Glaner dyrkol e estitikane procesura katar save maj but katar e na-Europutne nacije mukhle peske ćaćune muzikalne tradije“ ande e kompozicija vaś peske themutne ximnura, ando o fajdape vaś e “progresija” sugestime katar e stilura kaj sas buxljarde katar e kolonialne zora. Ama o romano ximno ni del pes tele ka kadala kriterije.
Praktikalno naj art-muzika orkestre aj xoroske aranźimentura vaś o Gelem, gelem. Ćaćeste, but roma śaj ka pakjan kaj e giljako miśto vokalno anavipe anterdźol (dipendil) na po nisavo kerdo standarto ama pe o liberalno baśalipe vaś tembrura, źestura, mujeske ekspresije, vibrato, thaj aver elementura kaj gindon pes sar ućheste emocionalne ando o baśalipe. E tekstone, e muzikalnone thaj e afekcionone specifikake kaj ćaćes definirin o ximno thaj naj von palune leske, o “Gelem, gelem” kerel ćaćes ekh romano efekto pe e aśundinali panorama vaś ximnura ande Europa thaj avrjal.
Rights held by: Petra Gelbart (text) — Angel Ivanov (translation) | Licensed by: Petra Gelbart (text) — Angel Ivanov (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive
