And-o teksto si te azbas o apektǎ maj tele so ućharen pes kotoral jekh aver:

1. arxive save buxlǒna andre and-o diskursivo thanvaripen pal-o arxive
2. arxive rromenqe and-i umal e izdimasqi maśkar-o dikhlǒveripen thaj o bidikhlǒveripen
3. konservatoresqe konsideracie pal-e arxivenqe praktika thaj e koleksionenqi politika
4. numeriko arxive e Rromenqe andre and-o diskursivo thanvalipen e arxivenqo

O teksto azbal akala aspektǎ logikaça katar-i perspektiva amare arxivenqe seksiaqi pal-e fotografiaqi politika, and-o vaxt kaj e konservatoresqi opinia pal-o ander si te śundǒl pesqe rigaθar. Akale tekstoça si amen elpin te das stimulus e diskursosqe pal-o arxive thaj e arxivenqi praktika.

Arxive save buxlǒna andre and-o diskursivo thanvalipen pal-o arxive

Kana o manuś lel godǐ te putrel arxive, si but vasno te tradel but-e-rifenqi analiza kaj te xutrel so po but zuralo ʒanipen sar śaj pal-e kondicie thaj o trujalimata anda save o arxive and-o buxlǒpen śaj te arakhen pumaro than. Śaj te uʒaras so jekh fotograjenqe arxive – sar vi jekh fotografia, sar o Sakula mothovdas anda pesqo esejo On the Invention of Photographic Meaning (sar arakhlilo e fotografiaqo mandavipen) (1981), – si te kerdǒl kotor and-o godǐdipen katar-o momento so dikhlǒla publik. Avere rigaθe, “isi vasno te phenas so i noj e vakerimasqi isi jekh noj limitenqi” (Sekula, 1981). Pal-e Sekulasqi diskursivo teoria, vazdinǒl akava pućhipen: save ziandvalimata thaj probleme si te nakhas prdal and akava źandro?

O lav “arxive” si le but mandaimata thaj odolesθǎr musaj te ovel preciz definuime anda sarkon ‘suro’ arxivenqo. I akanutni panorama e arxivenqi naj (ja śaj phenas uć naj) limituime andd-e arxive bitragande koleksienqe save zumavdǒn te aćhon ʒivde thaj pherdǎrde lindor angl-i jakh sadaj o nakhle berśa. And-o berś 2010-to, i generalo konferenca e Maśkar Themutne Sombeśimasqi (International Council on Archives - ICA) pal-o arxive and-o Oslo zurǎrda i Universalo Deklacia pal-o Arxive, savi pinʒarel maśkar avera virama, “e arxivenqo ververipen [...] [thaj] o baro gind e formatenqo anda save si kerde arxive”. And-o somogi e generalone dikhimasqo savo si mothodo and-i anglivak e antologiaqe Interarchive (2002), o arxive xuterde jekh specialo kulturalo thaj politikalo vasnipen k-o agor e nakhle śeliberśesqo – vi sar institucia vi sar metafora. I emfaza perel “and-o centralo ʒamaimata thaj pućhimata and-o dostipen sar jekh sasto maladǒpen jekh-averça andre and-o arxive” (Kunstraum of the University of Lüneburg, Germany, 2002).

Pal adova so phenel i Ines Schaber, o arxive xuterde vi po baro vasnipen and-o palutne berśa odolesqe so e dokumentenqe thaj arxivalone materialenqi reorganizacia and-o numeriko databaze, paruvdǎs vi o drabaripen thaj vi o ahordipen e nakhlimasqo, sar vi o ćhand sar labǎrdǒn. Akana, o arxive sar jekh źandro – dindor hazna avere distribucienqe thaj publikacienqe formenqe – del avri jekh sasti virklin diskursivone śajutnimatenqi save arxive śaj te den.

Vakerindor pala ververa tendencie and-o godǐdipen pal-o arxive, te na bistras nivar o forme save “domonaciaqe mexanizmǎ vazdine andre and-o arxive thaj prdal lenθe” kamle te nićharen, anda jekh ćhand sar i “polifonia thaj i dinamika sar marke e konstitutivone mandaipnasqe procesenqe” śaj (palem jekh var) te oven vazdime and amaro mentalo dikhipen pala jekh arxiva.

Arxive e Rromenqi and-i umal e jizdimasqi maśkar-o dikhlǒveripen thaj o bidikhlǒveripen.

I avdusni arxivalo panorama si formuime prdal jekh but e rangenqi paleta arxivenqe tiponqi katar-i klasiko koleksia ʒi k-o eksperimentalo forme thaj dureder prdal aktivo arxive. Anda jekh odobor ververutno trujalipen, amare arxive save buxlǒn kamen te arakhen pumenqe pozicia sar “numeriko arxive vaś-e Rromenqo dombipen/arti” – thaj musaj te keras akava bi institutosqo savo eksistuil sas angleder, thaj sar jekhto projekto gasave źandrosqo and akia umal. Odova so si jekh diskursivo thanvalipen si odolestar putardo katar-o socialo konteksto – thaj and amari arxivenqi – seksia fotografienθar (thaj paśa lenθe e tasfirenqo drabaripen) sar śerutno fokusesqo viram e arxivenqo.

Ni and-o suno naśtin te dikhas tasfirenqe arxive bi referenciaqo vaś-o godǐdipen pal-i dokumentacienqe tasfira sar o Schaber (thaj avera) lekhavde odolesqe so akala godǐdimata dikhǎren o konteksto thaj o trujalimata e fotografienqe dramalimasqo. Korkorre o arxive odolesθar kerdile jekh than savo paruvel e fotografienqo tasfir, śajarel les te vakǎrel thaj kerel les drabardǒver thaj śajutno te ovel arakhlo lesqo than (Schaber 2011). Odolesθar arxive naśtin te oven neutralo, butum ublal kotar-e zornimasqe mekanizmǎ pe save lenqi konstruksia thaj ander si kerde. Kaj te phandlǒl e godǐdimaça e arxive pal-e fotografienqe tasfirenqe arxive, musaj odolesθar te pućhlǎras amenθar o pućhipen: sar o arxive paruven pesqe dokumentǎ? Jekh kritika e Sekulasqi pal-o arxive savi si bazuime upro tasfira si len tendencia te keren homogeno o tasfira thaj akana na dikǎren većeder pumari individualo rig. Dureder, i decizia vaś jekh definuime arxivalo struktura mandavel i eliminacia averǎqi, sar phenel o Schaber. Odolesθar si te pućhas amen save strukture isi te alosaras?

Val isi te alosaras jekh klasiko arxive, save si savoral problematiko and-o konteksto e populaciaqo savi sine sas dokumentuime and-o Nacionalo Socializmo? Val si te putras amari godǐ karing neve eksperimentalo arxivalo strukture save integruin akala momentǎ kaj si bi rend thaj bi pherdǒpen thaj len brekhe andre odolen save sas avri ćhudine ʒi akana? Thaj te liam akia opsia, ʒi kaj śaj te aćhovas anda laθe?

O bare raja save dikǎren arxive, vi on khelen jekh decizivo rola, na sadaj and-i arxivenqi strukturacia, odolesqe so o “arxive sar jekh savorripen umblal kotar-o xulaja thaj o bare raja opre. Arxive naśtin te oven neutralo”, sar lekhlǎm and-o berś 2013-to and-o Getting Into Discourse (das andre and-o godǐdipen):

“O ćhand sar vazdena jekh definuime somƷanipen si kontroluime katar-o zornipen savo sikavel o drom e arxivenqe praktikaqo, savo definuil lesqe akumulacia, koleksie thaj kidipen fotografienqo, thaj, vi akava isi vasno, e paramićenqi kompozicia.” (Raatzsch/Benkö 2013).

Ʒi kaj o arxivalo materialo si te izdel inflenca opr-i arxivenqi struktura thaj kizom zorales si o arxivalo strukture paruvel pire materialo?

Konservatorenqe konsideracie pal-o arxivalo praktika thaj e koleksienqi politika

Sar konservatori ʒi akana musaj lav angl-i jakh jekh aver seria pućhimata pal-o (bi)śajutnipen te ovel strukturuime o ander thaj and-e seleksiaqo proceso materialenqo koleksienqo: kobor si te ovel detaluime akala klasifikaciaqe thaj strukturaciaqe procesǎ vaś-e fotografienqe dokumentǎ? Save ʒantrikane thaj politikane aspektǎ si te khelen rola and-i kritikalo konsideracia? Save regule thaj procedure si te oven alosarde kaj te kerel pes buti e numerikone procesoça and-i arxivizacia thaj i klasifikacia pala jekh kodorvalo somʒando ćhand ʒi kaj naj nisavi misal aj inisiative vaś koleksienqe politikaqe savo si kritikalo andar-i prezentacia? Sar śaj khetane vi o ogǒpen thaj zorǎripen e racistikane modelenqo and-o godǐdipen thaj kereripen oven rokhle and-e arxivenqi (umal)? Sar śaj te avel realisto jekh emancipatoro dokumentacia pal-o Rroma?

I po bari problema si and-o pinʒaripen thaj o xalǒviepen so e tasfirenqi politika arakhlǒl anglal o paradokso e tasfirenqo kidimasqo thaj lenqi prezentacia, kana anda vipal vaxt o alosaripen thaj i kontekstualizacia pala jekh emancipatoro ćhand kaj te kerel pes buti mamuj-o hegemoniko drabaripen lenqo and-e arxivalo forme save ekzistuin. Akia doti mangel jekh kritikalo somʒanipen kaj te śaj definuil ćaćutne aspektǎ thaj resa e arxivalone umalǎqe. Paruvinθor e umalǎqo anav katar ‘fotografia’ anda ‘fotografienqi politika’ (Politics of Photography) defakto ćaćarel akava dikhipen.

So kamav te phenav kana liparav o paradokso? Ʒala mi godǐ, misalǎqe, k-i projektonqo konceptǎ thaj xod prezentacia bi duśle kontekstualizaciaqo, paś-i realizacia so las amen jekh kompleksone sistemaça savi but e rigenθe naj le dino ja priarndo rend, ja mandavipen xaćarimasqo; jekh struktura anda savi elementǎ butivar si vazdime jekh-avreça and-e paradoksǎ ʒikaj palem si te kerdǒn adaptuime kotora jekhe komplementarone strukturaqe – akala butǎ ligǎrel amen direk and-o kontradiksě. Palem akale paradoksěnqi analiza śaj vi te ligǎrel amen anda jekh xoreder xaćaripen e dokumentenqo, fotografienqo thaj arxivenqo jekhe minoritetaqe, thaj śaj and-o laćheder suro, te putrel i inicialo ja i śirdutni kontradiksia. Neve maśkar thaj prdal kulturalo xaćarimata thaj pinʒarimata śaj te niklǒn and-o sure kana las amen “centralone ʒanavimatença thaj pućhimatença and-o dostipen sar jekh savorripen”, kaj o somthemutne gaʒe kerdǒn kotor and-o mothovipen e minoritetaqe paramićěnqo thaj narrativenqo. Adaćhande, barem, śaj te nakhas katar-i nevǎrdi (xod-/)geotizacia ja kulturalo thaj socialo avrićhudipen.

I misia jekhe arxivalo seksiaqi and-e fotografienqi politika si baza kaj te iklǒl stimulus k-o godǐdipen pal-i koleksiaqi politika, laqi kreacia thaj laqo design. I res isi te vazdǒn kritikalo somʒanipen thaj odolesθar te zurardǒl o esencialo paruvipen savo naj ʒi akana karing-o racisto tordinǎ anda jekh dostipen thaj i rromenqi xoxamno portreto, sar vi angluni padmad savi sas uć butivar kerdi, karing jekh demokratiko priaripen thaj legalo barabaipen e themesqe rigaθar. Sar konservatoro, musaj te thovas i emfaza na but and-e Sintenqe thaj Rromenqi dombipen thaj kultura, tok mamujal te dikhav kritik o “sosqe” – and-o konteksto thaj akanutno momento savo palem mangel zorales manθar te dav avri jekhe “minoritetaqi reprezentacia”.

Numeriko arxive e Rromenqo andre and-o diskursivo thanvalipen pal-o arxive

“O arxive, śeral numeriko arxive, si te aćhon ʒivde sadaj kana si labǎrde bi aćhadunes, te dikǎrdas len jekh ućhe vaxtenqi autoriteta, kerindor buti and-i kodifikacia, interpretacia, thaj i evaluacia palem aj palem pala lenθe; kana akava isipen aktiv kinel dokumentǎ, del len avri ja zumavel te nićharel len. Sadaj adaćhande śaj te ʒiven numeriko arxive deśiberśenqe. Si te ʒiven ʒi kaj jekh zor śaj te phiravel len thaj te dikǎrel and-i buti lenqo informacionalo metabolizmo.” (Warnke 2002).

So si o mandaipen p-o labǎripen jekhe institucionalone databazaqo, śirdutnes ʒamavdo vaś-o vazdipen muzeuměnqo, arxivenqo thaj bibliotekenqo, kana nakhas and-o arxive savo lel pes menoritetaqe dombimaça – viz katar-i minoriteta maśkar lenθe – sar si te ovel reprezentuime? Val o software tordǎrel les sar jekh maśkarthemutnes pinʒarde arxive? Save zorǎ si te azban e informacěnqo metabolizmo e arxivenqo? O alosaripen, o sikaviepn, thaj o dikhlǒpen e software-aqe den jekh angluni inpresia so si phandle andre and-i drakhin e maśkarathemutnes piʒarde institucienqe infrastrukturenqi, save natural si te ovel pozitivo efekto. O ziandvalipen si so akala software-aqi alosaripen si la sar konsekuensia so naj aver drom desar te oven statistikalo date and-e arxivenqi struktura. Akava thavdel katar-i sistema savi si bazuime and-o klasiko standardǎ save kerdine institucie si te aresen – spicifik jekh zordipen kaj te aresen k-o bareder śajutno pherdǒpen thaj rend, savo si te kidel general aj permanet o “jekhoro kualiteta e arxivenqi sar ćaćutni prova e administrativone, kulturalone thaj intelektualone aktivimatenqi thaj sar jekh refleksia pal-e dostimatenqi evolucia”. (ICA 2010)

Akate naśtin te naśas kotar- kerko pućhipen e lingesqo thaj ʒal amari godǐ k-o Derrisa, savo liparel o mal d’archive, o arxivenqo nasvalipen:

“O pućhipen śaj te ovel so si te keras amen kana o virtualo xip upr-o arxive phandel o kidime materialo: biagoresqo numeriko ʒivipen ja datenqo limori?” (Warnke 2002)

Agore, i konsepsia e arxivenqi si jekh pućhipen pal-o seripen thaj o bistaripen. O informacienqo ander jekh tipikone manuśikone but e berśenqe serimasqo śaj te aresel k-i numeriko axor maśkar 150 thaj 250 megabytes (Warnke 2002). And akala realitetaqo dud, o pućhipen savo vazdinǒl manqe and-e koleksienqi thaj tasfirenqi politika si so mangas te dikǎras godǎθe? So śaj te dikǎras godǎθe – and-i umal e jizdimasqi maśkar universalizaciaqe godǐdimasqe ćhanda thaj individualo historia. Amen mangas te dikǎras godǎθe so śaj te ondǒl, savo potencialo dikǎren amare aksie thaj – kaj te las vunʒile katar-o Azoulay – amaro godorvalipen karing odola manuśa and-o fotografie. Sadaj prdal lenθe o ʒamavipen, i koneksia, thaj o xoripen thaj biagoresqo virklin selektivone śajutnimata and-e arxivenqi praktika, i “polifonia thaj i dinamika” kerdǒna buteder interesant desar sades so ondǒl thaj so ondilo. (Azoulay 2008)

Odolesθar śaj phenas:

“O arxive nane jekh than kaj kides materialo, si jekh produksiaqo, jekh than kaj amari relacia e nakhlimaça kerdǒla materialo, thaj kaj amaro akanutno phandǒla e avindimaça.” (Schaber 2011)