Kaj te halǒves e fotografienqo ćaćipen, manglǒm te ʒanav o anglidimata, cirdindor katar-o angluno pućhipen: kon sine akala manuśa? Kana śirdinom mo rodlǎripen paćal sas mo ilo so arakhav jekh ćhumuni savo sine te anel man paśeder k-o manuśa, k-o ʒene save sine sikavdine. Palem, naśti sas te arakhav but xurdimata and-o artikle ja avera xainga online thaj na sine man śanca te ʒav p-o than te rodlǎrav, akava dias man inspiracia te dav godǐ anda jekh ćhand buter kontekstualizuime. Zumavdǒm te arakhav avri buteder pal-e śajutne situacie thaj liom te thovav emfaza p-e mire pućhimata po aktiv pal-e somtrujalimata buteder desar k-o manuśa: so sine ćaćimasθe odothe?

Odolesθar, rodinom (na and-o partikularo rend) informacie pal-e vaxtesqi perioda, thanesqi, ćivitenqe parade, thana, politikane manuśa, xeladitko/militaro ʒene, thanutne komite, ʒenimata, grupe, fotografǎ, fotogrfienqe arxive, imigracia, artikle pal-o ondimata thaj populacia, marimata, militaro planǎ, generalo konskripsia, gada, balenqe stile, failienqe modelǎ, kolonie, minoritete, bidikhlǒveripen, mothodini historia, industrialo ʒamavipen, ʒuvlenqi emancipacia thaj civilone hakajenqo miśkipen.

Sofora isi buter strate anda jekh tasfir, paćav, thaj jekh tasfir isi les hakaj te sikavel savorre, ja minimum odobor but sar śaj. Prdal-i fotografiaqi nota savi definuil o oprutnipen thaj odolesθar o konteksto pal-e śirdutne dikhǒmata, o manuś lel sama kota-o angluno dikhipen so isi palem aj palem neve strate kaj te dikhel. Anda jekhe lavesθě, amen rodlǎras amaro dikhipen pućhindor: so dikhas?

Kotar-o angluno dikhipen dikhlǒm trine ʒuvlěn save phiren sas transparantençar thaj jekh mothovipen. Sine odia maśkare, na but pal-o duj aver kaj phiren sas angleder, miriklençar k-i men thaj popularo stilo e balenqo sar sine and-e berśa panʒ var deś, akava astardas me jaka: miri angluni impresia pala late si so dikhlǒl sas sar and-i moda. K-o dujto dikhipen, dikhlǒm trine avere ʒuvlěn, duj lenθar dikǎren sas barǎxa, thaj odia kaj phirel anglal phiravel sas diklo k-o śero – thaj pućhlǎrav sas man val dikhav sas akava ćaćimasθe? Phiravel sas jekhe murśikani raxami savi na sine sasti and-o tasfir. Agore, dikhlǒm o zervo vast e eftanǎqo, śaj jekhe phurǎsqo, jekh thulǎrdi ʒuvli, ama sadaj ćenden divesa paleder irindǒm mi sama p-e laθe. Dikhlǒm akava tasfir odobor butivar, akana so sinom paśti sarbarr: te del sas o devel te dikhav sas palem akala palutne ʒuvlǎ, ka avav sas but paśeder k-o ʒanipen kon si akala ʒuvlǎ thaj sosqe sine odothe?

Odolesθǎr dikhav eftane ʒuvlěn and-o tasfir save phiren transparantençar, barǎxençar, jekhe raxamǎça thaj mothoimaça so lenqi logiko formula śaj te ovel mothodini sar po tele:

Te We are Americans [Sinam Amerikanǎ]

Thaj The Gypsies are loyal Americans [Thaj o Rroma si paćivale Amerikanǎ]

Atoska Amen, (Amerikaqe) Rroma are paćivale Amerikanǎ.

Isi jekh zuralo xod-afirmacia and-o niklǒpen k-i dikhipen jekhe vaxtesθe e nakhlimasqo thaj akanimasqo anda akala duj anglune mothovmićǎ sar xaćarav me. Sar te das les interpretacia thaj sosqe jekhorri mothomići, śaj i trito na aresela? Amen sinam Amerikanǎ mothovel so amen and-o malavdo than thaj si amen hakaj te ovas akate. Naśtin te aćhavav mi godǐ te ʒal k-i spacialo politika e Kilombasqi pala kasθe Amen sinam Amerikanǎ mandavel te ovas thanǎrde avrial e naciaθar tok andra laθe. Śaj te ovel vi jekh anglidipen e pućhimasqe, e dikhimasqe e manśungeresqe save butivar aćhon mamuj-o haćaripen so akala “manuśa si avrute”.

O ‘Gypsies’ si paćande Amerikanǎ kidel andre vaś manqe o śajutnipen so sa akala śeliberśa bidikhlǒveripen katar-o gaʒe save aćhile korre, Rroma si pćande themutne – thaj general sar themutne

O lava and-e mothomićǎ sar paćas sine sas lekhle anda duj ververa ranga, śaj paćas loli thaj bodli. Te drabardam o lava lekhle anda jekh rang khetane atoska o mothovipen niklǒla sar po tele:

O paćande Amerikanǎ thaj Amen sinam Gypsies simam Amerikanǎ

Duj identitete dikhlǒn paralel akate, and-i relacia kaj e themutnimasqo hakaj si vazdime and-i emfaza thaj musaj te sikavdǒl.

Palem, e ʒuvlěnqe siluete na dikhlǒn p-e jekh plano and-o tasfir. Lenqo hakaj te oven akate si dino e murśenθar, vi parnenθar vi biparnenθar, thaj akava ververe aśenθar. O bare raja mukhle len te nikǒn śaj paćas sine organizatorǎ thaj e forosqe bare raja save phiren sas anglal anda jekh e tasfirenθar and-i seria, kaj dikhlǒl sas i policia tordi palal pal-o ʒuvlǎkerindor biziandesqo i bar thaj figurativ korkorri i raxami savi sine phiravdi jekhe ʒuvlǎθar and-o tasfir.

Katar-i perspektiva e Amerikaqe gaʒenqi odovaxte, o popularo ćivitenqe parade sine jekh baro show, jekh ciro kaj te sikaven patriatiko jag. Sine odolesθar jekh baro odǒpen kaj te ovel organizuime e bare militarone murśenqe save anen sas palpale khera thaj avera grupe baśalen sas aj khelen sas. Paś-o rovlǎ save vërtinǒn sas thaj o phirutne orkestre sine pal akia partikularo virklin tasfira, vi majorettes Ameroxtonǎ urǎde sarimitacia e tradiciaqi thaj akia grupa ʒuvlǎ save niklǒn sas sar somʒenǎ and-o show. Thaj pal odova dikhas so mangen te phenen and akavo kadro buter desar śaj paćas na sine anda lenqo plani sar kotor and-o show, ja barem na sar angle dikhle organizatorǎ: jekh mothovipen dino bute manuśenqe so sine odothe, thaj o generalo korkorro savo avel sas palpale khere, thaj palutno ama na tikneder vasno, savorrenqe odothe save dikhle o show.

Sar o muj e ʒuvlǎqo savi phiravel sas i raxami na sine savoral astardo and-o fotografie, amen dikhas sadaj laqi silueta thaj si tendencia te bistras la savoral khetane laqe gadença. K-o angluno dikhipen – ćaćimasθa na pherdǒl ni akana – savi raxami sine, ama akatar i forma thaj o śajutno than e koćakenqe xevěnqo, paćav kaj sine sar jekh marśikani raxami: and-e barǎxenqo thaj paradaqo konteksto exeladenqe save aven sas palpale, varekana ʒala mi godǐ so śaj te ovel uniforma.

Palem, dikhlo sar jekh murśikano raxami, śaj te ovel jekh maśkar-o vasneder elementǎ e tasfiresqe, thaj śaj dikhlǒl sar ʒivindi i prezenca jekhe murśesqi: jekhe rromesqi, jekhe ćhavesqi, jekhe dadesqi ja jekhe phralesqi savo – thaj ʒi akana na ʒanav o ekzakto xurdimata, śaj te oven po but alternative – save korkorre sevde and-i armia ja sine len godǐ phirindor pal-e themesqe regule thaj thamǎ, sine te śajaren te dikhlǒn on sar themutne.

Aćhola o pućhipen, thaj palem niklǒla jekh nevo pućhipen: kaj isi o murśa thaj sosqe akia partikularo phiravel murśikani raxami? Ʒikaj na sine śil, - sar dikhas avera ʒuvlǎ na phiraven sas gasave thule gada – dav man mestipen te phenav so i raxami śaj te ovel sas la jekh simboliko mandaipen. Śaj te śajarel sas pesqe thernesqe (savo naśtin avel sas and-i parada bipiʒarde aśaθar)te ovel dikhlo, ja śaj śajarel sas jekhesqe zordimata aj teorie te oven sikavde and akava historiko ciro.

Ʒikaj akia ʒuvli sar śaj paćas phiravel sas i raxami publik pala pesqi decizia, sine la somʒanipen so laqi prezencia (ʒikaj dikǎrel sas la pire vastençar) thaj o avera ʒuvlǎ na len sas sama i raxami, savorre haćaren sas laqi simbolika. O fotografo, palem, thovel sas angleder i emfaza p-o lekhavipen e vastesqo sar semno thaj astardas o mothovipen sadaj and-o palutno plano.

Me paćav so o ʒuvlǎ, ja barem jekh maśkar lenθe, sine publiko ʒene odole vaxtesqe and-o khetanipen, ja amborime sine and-i relacia publikone ʒenençar. Ververa xainga (vi tasfira aj vi tekste) e vaxtesqe liparen Steve Kaslov ja Lolya, jekh thanutno mujalo e Rromenqo and-o New York and-o berśa xilada enǎ śel triandato (1930-to). O Kaslov sine promotoro e amerikanizaciaqo thaj e socialone hakajenqo, sine o presidento jekh rromane asosaciaqo (jekh asosacia bilovikane resenqo and-o New Jersey), sine les kontakto Rromença thaj gaʒençar thaj kerel sas influenca p-o thanimata. Lesqi rromni, i Pupa, vi oj si lipardi sar jekh paćandi e opral liparde organizaciaqi, thaj si lipardi and ćenden/but fotografie. Sar o Steve Kaslov sine publiko ʒeno thaj sine les varesavi publiko influenca, paćav so i fotografia sine phandli e amerikanizaciaqe zordimatençar savǎqo sine ov promotoro.

Na phenav so so i raxami sine lesqi: o Kaslov mulo duj berś angleder desar sine kerdi i fotografia thaj na paćav serioz te phiravel sas khonik jekhe mulesqi raxami. Śaj paćaj butum so sine jekhe ʒivdesqe ʒenenqi raxami savo sine cirdime thaj sevel sas and-i armia. Palem, e Kaslovesqi politikani aj socialo programa thaj paralelo tendencie and-o New York odole vaxtesqe - sar o neves biando Afro Amerikanone Civilone Hakajenqo Miśkipen – śaj putardas o drom kaj te śajardǒl akava mothovipen.

Odolesθar, dikhas so o protagonistǎ e tasfiresqe xuterde o hakaj te niklǒn publik thaj ʒivde leça thaj e samaqe save sine dini lenqe. Akala ʒuvlǎ vazdine pes pumenqe thaj pumare familiaqe, arakhindor pumenqe than and-i politikalo panorama e vaxtesqe, mangindor barabaripen – thaj avdǐves vi and-e Azoulayaqo mandaipen – themutnipen. Sosqe si vaʒe odothe, pućhlǎrav man, bi te ovel pinʒardi lenqi kontribucia e civilone hakajenqe miśkimasqi historia – odovaxt thaj akana?

Rights held by: Emese Benkö (text) — Xhivan Duka (translation) | Licensed by: Emese Benkö (text) — Xhivan Duka (translation) | Licensed under:CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive