And-o berś 2000, lelom te kerav fotografie jekhe gere minoritetaqe and-i Ćexikani Republika pala so drabardom daravne akharimata and-o medie. O Rroma sine sikavde sar manuśa genetik palpalde, korroptuime socialo ikǎrimatençar thaj save korkorre pumenθar naśtin te oven sas konforme odolesqe so uʒaren sas lenθar o gaʒe. Me kerdom akia buti sar korkorro manuś e minoritetaqo.

Dikhlom and-e Rromenqi persekucia o vilpal uśtavimata katar-i maźorança sar xale divio e kale e Amerikasqe. Kerdom akia buti vi sar patǐv e Civil Rights Eraqe and-o U.S.A. kaj vi mo dad vi mi daj lile kotor. Kerdom vi sar reaksia e akharimasqe so vazdina o doktor Martin Luther King kana phendas “dikhav angla manθe jekh dǐves kana naj te oven pinʒarde o manuśa pal-e morthǎqi rang tok pal-e karakteresqo barvalipen aj laćhipen. Doktorǎ, bankěrǎ, biznesmenǎ thaj ʒuvlǎ sar save profesionalǎ avile sas and-o baro apartamento and-o New York kana sinom sas but terno. Lilom i determinacia te arakhav aj te kerav fotografie rromane themutnenqe save aresle diplome, ʒiven sas normal maśkar averenθe thaj pokinen sas takse.

Katar-o śird miri maj bari problema sine te arakhav jekh bizumavdi ćhib e fotografiaqi. Mangav sas te sikavav manuśen pala savenθe pacan sas o avera so na egzistuin, and-e jekh aoriginalo dud. Madikh so o portretǎ na peren and-i e aćharutnenqi ja stereotipěnqi pal-o “Gipsy”, na but, krigal kulturalone atropologistinθar, sikhavde intersi pal akia rig e RomaRising-esqo ja e Rromenqe vazdǎrimasqo. Kamlol sas manqe jekh koherenti stilo thaj arakhlom les. O medie kaj lekhaven sas pal-o Rroma sikhavde but zoralo xaćǎripen pal-o prinsipǎ save dine man motivacia. Avera medie, generalo medie, butivar na xaćarde miro zumavipen. RomaRising lesqe pikture dandaren o stereotipǎ.

Ʒas palem and-o śird. Vazdinom miro stilo prdal estetiko decizě thaj dikhindor prdal o nakhlutne zordimata e averenqe kana kamle te keren portreti minoritetenqe. Nesave lenθar aresle baxtagor, avera mukhle angli kulturalo paćaimata te bangǎren o rezultato. Dureder kamlol sas manqe jekh titulo e projektosqe. I mudarimasqi maśina Nazi mudardas prabut katar-i rromani maśkarutni klasa thaj e profesionalo klasa and-e Ćexikane phuvǎ. Arakhlom sas mi metafora. RomaRising plaćal sas manqe odolesqe nesave ćudeça on sine jekh phoenix jekhe neve rromane maśkarutne klasaqo dopaś śeliberś paleder.

Miro amal thaj nakhlutno Direktori and-e Filmaqe Śkolaqo FAMU Prahaθe, o profesori Miroslav Vojtěchovsky sikhavdas manqe sar dikhlǒn sas aćaral Rroma and-o Theatre of the Grotesque. P-e bibaxt, vi avdǐves o medie buxlǎren akala stereotipǎ save phanden e Rromen and-a jekh tasavno kristar kaj khelena jekh definuime rola e kamerasqe. Akava arakhlola pes vi and-e fotografie save mangen o raipen thaj o na-raipnikaqe organizacě.

O Edward S. Curtis, but pinʒardo manuś savo kerdǎs portrete Ameroxtoněnqe and-e anglune berśa e 20-tone śeliberśesqe. Vi ov tromarda akale ameroxtoněn te khelen jekh rolae kamerasqe. Butivar individualǎ kerde poze e Curtis-esqe thaj pal-odova ikaven sas e etnikane gada thaj ʒan sas palem khere and-a lenqe Model T Fords. Akava areslo niveli teatrosqo ʒikaj manuśa kaj sine sikhavde, siklǒn sas katar lenqe papověnqe praktike. Isi but phares te arakhes and-a sa o butǎ, so kerdǎs o Curtis, so si ćaćutno.

Angl-o Curtis, thaj na sar lesθe, o Guido Boggiani, kerdǎs fotografie Chamacoco endajesqe and-o Paraguai ćaćimaste sar sine. Te lel and-I jakh o zoralo ćacipen akale fotografienqo. Na kerde artificialo poze, madikh so sas nesavi komunikacia maśkar-o fotografo thaj o subjekto. Pal-odova interesosajlom k-o August Sandre, savo vi ov dikǎrdas duśle konversacie maśkar-o dukhlo thaj o dikhno. Pe aver rig, aver fotografi, o baro Josef Koudelka, kerdǎs vi ov but vasne fotografie e Rromenqe and-o maśkar e śeliberśesqo.Lesqe fotografie sikhaven kobor si vasno te keres patǐvale fotografie and amaro vaxt. O Koudelka vi ov seravel pal-o duślipen e Sander-esqo. O Boggiani, o Sander, thaj o Koudelka. Isi panda jekh. Agore o fotografie and-o RomaRising si butum « environmentalo portrete », pal-o stili e Arnold Newman-esqo thaj o manuśa si fotografuime anda lenqo thaj kaj ʒiven.

P-e bibaxt e Koudelkasqo jaʒur thaj dedikacia na siklǎrde but e manuśen save sades thaj dośal kerde kopia pala lesqi buti. Nesave eksepsiença save naśtin te bistras, niklisle generacie but bilaćhe fotografienqe pal-o Rroma. Madikh so me naśtin beślǒm but maseka maśkar rromenθe sar kerdǎs o Koudelka, nakhlǒm buteder desar jekh berś kerindor mire portretǎ.

Thaj sas man and-o vast te anav vareso nevo miro and-akia historia. Kana kerav buti vas-o biznesi, sinom portretisto. Labǎrav o dud e studiosqo, thaj parno aj kalo medie den jekh dikhipen śudro thaj pherdo respekti pal-o Rroma savi si reste pal-o parametre save kamel o dostipen. O jizdipen so gaʒ śaj te haćǎren kana dikhen akala portretǎ si odolestar but lokhǎrde. Isi suro kaj te dikhen xor thaj saj te ovel angluni var, anda jekh aver manuś somthemutno lenqo savo sural so Rrom. Mire fotografie zumaven te peraven sadaj o stereotipo.On si pherde śand thaj patǐv, akharen tut k-i kontemplacia. Mire butǎ foran niklistile baxtagorça, vi kana organizatorǎ e ekspozicienqe anen sas khelnen thaj folklori and-e ekspozicie (so sikhaven so na xaćarde khanć katar-o projekto).

I ekspozicia RomaRising isi krigalutni thaj isi la historiko ahor, vi maśkar-i derǎv avere fotografienqe. O Rroma savenqe kerdǒm o portreti, seraven tut k-o komento so phendǎs manqe o Koudelka: “agore jekh manuś kerdǎs les”. So mothovel so agore niklistilo jekh ćaćipen savo anel o kulturalo ander thaj na sadaj jekh imitacia. Me kamav te phagav o stereotipo.

Jekh duma pal-o ling. But śajutne thaj godǎvera ʒuvlǎ dine vast angluni var and-i historia e projektosqe RomaRising. Ćaćimaste jekh subtema e projektosqi si o drom e rromněnqo kaj te len buteder zor and-o vast. O pikture si pherde akale talentuime ʒuvlǎ. Naj miro palikeripen si biagoresqo odolesqe so bi lenqo naj te ovel sas RomaRising.

Jekh duma pal-i praktiko rig: o originalo dosie/folio RomaRising Ćexikani Republika, sas kerdo p-o ruputno filmo 6x6cm thaj printisardo anda jekh suslo kalo laboratori. Avera dosie/folio Polonia, Slovakia, Ungriko Them, Kanada, Bulgaria thaj Rumania sine fotografuime numerik. Avdǐves printisaras katar-o numeriko fajle p-e ververa medie. Miri angluni idea te kerav pikture p-o lil 4x5 inch (9x12cm), mukhlǒm la pal-o 11-to septembra 2001. Kamlǒm te kerav gasave bare pikture 1,5m opre, akhal naśtin te phenen o manuśa so nane ćaće. Jekhal i kontrola and-e aeroportǎ tanʒili ʒikaj o filmǎ and-o kristara naśtin sas te aćhon katar-o zorale X-ray thaj i kontrola vasteça, odolestar irisajlom k-o filmi 6x6cm.

Arakhlǒm mire anglune subjektǎ and-i Ćexikani Republika phućindor respektuime ja patǐvdine ʒantren, amalen save keren sas vi on fotografie, thaj rromane amalen katar-o jekhto projekto so kerdǒm and-i Europa, 101 Artistǎ/Domba and-i Ćexikani Republika (2000). E projektosqo anav buxlǎrdilo but sig. O manuśa uʒaren sas te akharav sas len. Avdǐves RomaRising si dino patǐv anda sa i Europa. Nane man problema te arakhav manuśen te keren buti mançar.

Kotar-o śird jekh elemento na sine akate. Na sine ćaćutne biografiko komentarǎ pal-o subjektǎ. Na sine amen love buteder desar but baziko phućhimata. Sas miri patǐv so i rani Mary Evelyn Porter dinas amen xor thaj sarsavutne interviste thaj narative e palutne RomaRising dosienqe, Bulgaria thaj Rumania. O subjektǎ śaj te mothoven p-e savo drom aresle ʒi k-o baxtagor. Individualǎ kerdǒna ʒivde. E raniaqe Mary Evelyn Porter, sa o manuśa universal dine admiracia laqe butǎqe. Laqi kontribucia isi sar jekh phen mire butǎqi te keras dikhlover e manuśen so avera paćan so na ekzistuin thaj te xaćaras o bidikhloveripen.

Sas jekh phari bariera, i buti arakhela korkorri pesqe love, sadaj na jekh dosie maskar lenθe: RomaRising Polonia thaj jekh tikni subvensia katar-o ArtsLink and-o New York. Te oven sas subvensie śaj te ćhivas sas and-o RomaRising duj var buteder thema. Mamujal o śajutnipe e projektosqo sas limitasardo so liom me vunʒile katar miro personalo biznes e fotografienqo. Anda sa mire naraipnikane organizacie thaj institucie e EU-sqe arakhlǒm numaj jekh anglidipen: na sinom Europasqo manuś, na ʒivav and-i Europa, na sinom Rrom. Vipal vaxte o burokracia anda sa o kontinento den sas love bangǎrde imaźenqe, bićaćikane pikturenqe. And-o berś 2007-to, pala jekh but kerko negativo anglidipen, geli mi godǐ te mukhav o projekto thaj atoska jekh tikni naraipnikani organizacia and-i Polonia PROM manglǎs te kerav RomaRisingPL. Pelǒm anda jekh godǐ lençar thaj tradina dureder o projekto.

Lilǒm te kerav rromenqe portrete anda efta thema pe mire xodutni zor. Mo dad, mi daj sas inplikuime and-o Civil Rights Era and-i Amerika. And-e rromenqi eksperiença k-i Europa dikhlǒm jekh putardo udar te dav vi me mandar and-o historiko rodipen vaś-o manuśikane xakaja thaj emancipacia. Maśkar-o 400 portretǎ so si and-o RomaRing śaj te arakhas taksienqe śoferǎ, juristǎ, lovitre, designers, jatre, lekhavne thaj vi jekh manuś savo bikinel luludǎ (www.romarising.com). Si miri patǐvv so but manuśa lile ilesθe mire elpinǎ thaj so but lenθar avile angla miri kamera – nesave anda vare savidar – kaj te keren kotar-o RomaRising jekhoro bi-umblavdo sikavipen e Rromenqo and-o anglune biś berśa e 21-tone śeliberśesqo.

Washington, DC, Źulaj 2017

Rights held by: Chad Evans Wyatt (text) — Xhivan Duka (translation) | Licensed by: Chad Evans Wyatt (text) — Xhivan Duka (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive