Abstract

Ando berš 1538 pi Morava (Morva) sas anglunes phendo, hoj le Rom trobundoun te aven “ávri šilade taj ávri trádle” anda them taj ando berš 1545 o Ferdinand o angluno, so sas o kraj po Čecho, ando Chorvatsko taj ando Ungro, taj so sas vi o Sunto císari ando Rím (Rome), phendas hoj či kamel le Romen ane pesko them. Pala tranda beršengo márimo sas igen pháres pej Rom. Le Romen trádenes andaj thema taj sas andaj dojekh them nášade. Le gruppi anda romane komuniti siťile te trajin po čoural, hoj te na žanen lendar le gáže, taj kadalesa lenas sáma pe pesko trajo taj či paťanas le rajenge, so vezetinas o them.

Kana vezetijas o them o císari o Karel o štarto, kerďilas o báro terori pej Rom. Te delas vareko žutóri le Romen, šaj šertondine le vaj šaj sas trestome. Ando dešuochto taj dešuíjato šel berš sas khate le grófura anda Kounicko nípo, so denas žutóri le Romen, taj lenas sáma pré le, taj azír andi kadi vráma avenas po Čecho le Rom vi anda Slováko (pa Touco). Khónik či delas le žutóri hoj te ášen pe jekh than, de vi káde le Rom pi Morava kamenas te ášen pe kodo them te bešen. Le Rom po Čecho atunči trádenas mindik le vurdonenca taj le grastenca, de le Rom pi Morava ášenas aba te bešen pe jekh than.

I angluni československo republika (Čechoslováko) andas ándre o čáčimo, savo žalas pej kadal Rom, so inke trádenas le grastenca taj le vurdonenca. Kado čáčimo kerdine káde, sar kerenas atunči vi le raj andi Francia taj vi ando Ňamco (andi Bavárija), taj kadale čáčimosa kamenas, hoj le Rom khatar lende te dúron, taj dikhenas pér le, sar pe “Rom so keren čórre bajura.”

Pala berš 1938, kana le politikura andaj maj but them vorbindine ando München (Munich), sas parudi i phuv, khatar nákhen pe le thema, taj azír le Rom taj le ňamcicka Cintura si te géle tar anda thema, ande sáve vezetindine le nacistura. De aba angla ňamcicko okupácija sas ávri dino, hoj le Rom, so kerenas bajura, si te kerenas pháre búťa andej búťake táborura. So das ávri ánde lila o Heinrich Himmler pa Osvěnčín (Auschwitz), nákhlas i bári Romengi deportácija anda Protektoráto (pa Čecho taj pa Morava) ando Osvěnčín. Intrégo komunita le Romen anda Čecho taj vi anda Morava, káde sar vi le Ňamcicka Cintura, sas ávri murdárde.

Pala berš 1945 kezdinde te phíren le Rom pa Slováko (pa Touco) po Čecho. O komunisticko režimo delas le Romen kecave čáčimátura, sar vi le gážen. Káde sar vi andi Rusija, so kerelas pe telaj Sovjetura, las andre i Komunisticko rig po Čechoslováko kecavo principo le themesko, hoj le Romen trobuj te “asimilujin” maškar áver manuš.

Pala berš 1989 sas le Rom ándre line ando procesi, kana kezdindas pe te kerel palpále o demokraticko them, de feri ži andi vráma, kana sas valamikor o them šudino pej duj riga, po Čecho taj po Slováko. Apal sa intrégo kezdindas te boldel karing o násul, taj po Čecho kezdindine le Romen te našaven taj te šerton le neonacistura. Či le šingále, či le politikura nás le vója te vorton kado bajo, vaj te len ándre, hoj le Rom sas šertome le rasismostar.

Maškar le berš 1992 taj 1997 kerďolas le Romengo trajo maj pháro taj lengo torďimáto ando them maškar le gáže sas téle dikhlo. O Porrajimo (o holokausto) le Romen ando Čecho nás ži na dolmut pinžárdo. Pháro fakto si, hoj maj but bi či vorbindoun pe pa kodo, sar le Romen ávri murdárnas, te na aviloun le apelura, save kamenas le manuš te žanen taj te na bistren, hoj ando gav Lety paša Písek, káj si ákánik le báre bálenge štalouvura, sas varekana koncentračno tábori, káj ávri murdárnas le Romen ando márimo, de le maj báre raj, so keren pe maj báre thana po Čecho, či kamen kodolesa khanči te keren.

Le Rom po Slováko (po Touco)

Maj phuráne lila andej archivura pa Rom anda Slováko (pa Touco) si anda dešuštárto šel berš. Le Rom avenas anda Budín, nákhenas i Karša (Košice) taj kamenas te žan ando Požono (Bratislava) taj phenenas pré pe, hoj von si kodal, so kamen téle te khosen peske bínura taj hoj von aven anda “Cino Egipto”. Kodal gáže, so bešenas khote, majintišatar inkrenas pe lenca šukáres. Le grófura, le monarchura taj vi o pápeži dine ávri kecave lila taj dokumentura, hoj khónik te na šerton le Romen taj te den le žutóri.

O Otomansko them kerdas pesko them mindik maj báro, taj ando dešuofto taj vi ando dešueftato šelberš anstardas pe ži ando Slováko (ži po juho le themesko). Andi kodi vráma, kana žalas o márimo le Turkonca, lenas le ketani pa sej duj riga i žutóri le manušendar, so bešenas khote. Le románe búťake manuš, so kernas le sastronca (kováča), astardine šanca hoj te keravaven perdal le ketani le dolgura, so trobunas lenge ando márimo.

Le Rom pej udvari le grófonge cirdenas taj sas khote vi sar ketani. Taj vi le maj puráne ándre skirime dokumentura sikhaven pa anglune románe bešlimátura andej romane gava po Slováko (po Touco) ande dešušovto šel berš.

Kana žalas téle o dešuíjato šel berš, kezdindas pe te sikhavel, hoj le raj kamen te len sáma pej Rom, taj kamen te regulujin, so ávla lenca maj dúr. O angluno kodolestar sas kerdo kodo, hoj le manuš sas upre ginde, hoj keťi si. Ando berš 1893 trajinas ando intrégo Ungro majnem 245 ezera Rom. Ijavardeš percenti andrá le sas le Rom, so aba bešenas pe jekh than taj so aba či trádenas. Pala kodo, sar kerďilas o Čechoslováko, sas po slováčicko than but Rom, taj le raj dine ávri but búťi, hoj te len sáma pej kadal Rom, so inke trádenas le grastenca taj le vurdonenca.

Maj čóro idejo andi névi románi historija si i vráma, kana sas o dujto lumako márimo. Po Slováko sas kerdo o ketanengo them, savo kerlas le diskriminačna taj rasisticka búťa taj vil e čáčimátura káde, sar so kerlas o nacisticko Ňamco. Sar žalas o čáčimo ando Slováko, nás slobodo t ́aven či le Rom taj či le Židovura ketana. Si te kernas pháre búťa andej búťake táborura, so keravnas khote le droma, le chiva perdal le ketani, le droma, so phíren le vonatura taj áver pháre búťa.

O šertimo le Romengo kezdindas t ́avel o maj násul ando novemberi 1944. Sas keravado kecavo tábori, so phirávnas le Romen khote, taj sas khote trádle le románe nípura. Pala dujto lumako márimo le Rom pa Slováko kezdinde te phíren ando Čecho, káj šaj arakhenas peske maj láši búťi taj bešlimátura. O them pala dujto lumako márimo či kamenas te dikhen le Romen sar i etnicko grupa. De či na či phenenas hoj si Rom vaj “Cigán”, de phenenas lengele “manuš, so sarmózin andaj Cigánija”.

Ando berš 1989, kana paruďilas pe i vráma la politikaki, le Rom astardine o čáčimo te phenen, kon von si taj savi si lengi identita. Ando berš 1991 kerdine o névo čáčimo andi slováčicko politika perdal le Rom, taj sas le dino o statusi, hoj si minoritno (nacionálno) grupa. Sar boldas pe i slovačicko ekonomika taj sar paruďilas pe i intrégo vráma po Slováko, kadalestar ávri avilas, hoj le maj but Rom po Slováko trajin ando čorimo taj naj pe jekh than le gáženca. Te vortosárel pe kadi situácija le Romengi taj te vazdel pe lengi itegrácija, sas ando berš 2001 kerdi po maj báro than i politicko pozícija, pe sávi sas šudino o manuš anda románe komuniti, so del vorba andrá le pej maj bare thana. Po Slováko sas kerdo vaj keťťi románe politicka riga, de či jekh andá le či chuťildas kadžiki hangura, hoj te astarel pe ando parlamento.