Sar vi sajekh buti savi amen akana keras šaj, te na perel pe rizikura, kerel simplifikacia savi avel katar kamipe te kerelpe simplifikacia katar phari buti,savi pašljol po drom te dikhelpe o arto averčhande. Šaj te dikhlpe vaj te gindilpe pala o teatro bi gindimasko pala o identiteto. Amen paćas kaj si o teatro jekh univerzalo projekcia savo kamel te kerel definicia pala buti kodolengo save kerde o teatro. Po drom te xaćarelpe kodo so si univerazalo musaj te xaćarelpe kodo so vareko gindil, xaćarel thaj kerel. Po drom te astarenpe estetikane, poetikane thaj univerzale politikane barvalipa, teatrosko arto avel katar e idea save si ande čači lumja, ando dumutanipe,ando komunitato ando jekh them.
Po jekh drom, amen kamlam te teljaras, pe baza khetane gindimasko te sikavas buća autorengo thaj kompanijengo, didaktikanes na numaj sar akademikane manuša, Rromane teatrikane pluriverzumura save bućaren te putaras averčhande dikhipa, glasura thaj te žutis e manušenge save kamen te sikaven pala rromano teatro. Amen das pakiv pala rodimaski buti thaj ekspertura save keren analiza pe kadi tema thaj na kamas te peravas len tele.
Godolese amen kamas na te das lekcie, te sikavas vaj te putaras neve droma, sar šaj te xaćarelpe orginalo Rromano teatro vaj phandine pala faktura e Romengi ande Europa.
Godolese amen kamas na te das lekcie, te sikavas vaj te putaras neve droma, sar šaj te xaćarelpe orginalo Rromano teatro vaj phandine pala faktura e Romengi ande Europa. Gasavi ambicia, bari thaj barvali, našti kerelpe sar enciklopedia thaj mehanikane sikavimaske sa kodolesko so si phandino e Romenca ando teatro. Kava so amen keras thaj kamas si dikhipe jekh historikane relaciako maškar amari nacia thaj kadale artosko, amen kamas te sikavas droma pe save si kerdine relacie save žutisarde teatrikane sistemoske, konkretno vaj pe aver rig, te dikas so si imaginarno pala e Rroma; kamas te putaras na putardine vudara save dživdinen maškar identiteto thaj estetikani konfirmacia, maškar identiteto, zor, amalipe thaj dramaturgija. Sa kava del zor kadale projektoske šukar thaj užes, godolese kaj si sa kava minimum savo gindis kaj musaj te sikavelpe te kamas te anas čačimos ande amaro vogi thaj te keras rodipe pe kadi umalin savi naj lačes rodisardini.
So thaj sar kamas?
Perdal skurte eseja, zurale poetikane zorasa, biografienca thaj tehnikane dosijenca pala e kompanije save kerde vaj keren rromane teatrikane buća, sar vi vaćarimasa e manušenca save keren buća ande rromane teatra, departmano Rromane Arhivosko pala teatro či del aver horizonto vaj del, žutil sar introdukcia pala manuša saven si intereso te džanen pala kava kotor rromane artosko thaj del šaipe sar vi motivacija te maj dur roden rromano teatrikano univerzumo.
Te trubus te das fremo pala generalo inspiracia ande savo sikavelpe poetikani thaj politikani natura kompilaciaki kadale departmanoski, musaj te maj anglal das historia pala trin maj vasne maškarthemutne rromane teatra thaj lengi ekspirianca:
“Romen Teatro” andar e Moskva (Rusia), Rromano Teatro “Phralipe” andar o Skoplje (purani Yugoslavia) thaj “Romathan” teatro andar Košice (Slovakia).
Naj lačhe te kadala trin realitetura šuven pes sar jekh thaj te sikavenpe sar numaj jekh drom pe savo šaj užes xaćarelpe barvali mapa Rromane teatrikane sistemosko. Godolese amen šaj užes phenas kaj kava naj amaro ares. Godolese kaj si amen trubulipe te keras šema (so si vi šerutno ares jekhe arhivosko) amen keras kava vaj pe aver rig putaras vi aver droma save šaj žutin vi averenge. Gindipe pala Rromano teatro našti džal dur katar periferno influenca relaciako e zorako maškar kulturake thaj artistikane promociako e Rromengo thaj Europake instituciengo.
Paramiča pala na agorimasko peripe thaj uštavipe teatrosko “Indo –Romen”, saveske šerutne sesa bibolde aktivistura Semen Bugachevsky thaj Moishe Goldblat ažutimasa katar o rajo Konstantin Sergeievich Stanislavski thaj pindžarde aktorengo andar o MHAT (Moskowski Hudozestveni Teatar) sar vi e anglune ministrosko kulturako Rusiako Anatoly Lunacharsky sar vi keripasko Romen Teatrosko ande Moskva kasko šerutno sasa Georgy Lebedev pal katar 2008- to berš o rajo Nikolai Slichenko si maj lačho egzamplo (misal) katar kava so opre phendam. Teatro “Romen” sasa kerdino sar kreacia vi e rajosko savo akhardape Alexander Germano sar egzamplo katar ambivalentno žutipe Rusiako Rromane kulturake. Manuša save kerde promocia pala “Romen” kamle te arakhen, pharimasa, balanso maškar estetika thaj ideologikane kriteria socializmoske modernako thaj tradiciako, maškar dramatizacia klasikane bućako ekskluzivo pe Rromani čhib thaj lengo dominanto aktiviteto pe Rusikani čhib. Kadi presia si sar sovlji telal Rromane teatra thaj palpale sa sasa egalutnes kana sasa kerdino Rromano teatro “Phralipe” tranda berša ande palutni vrama. Dži kaj o rajo Rahim Burhan savo sasa režiseri thaj savo kerda o teatro arakhla baro žutipe katar Theater an der Ruhr kasko šerutno sasa o Roberto Ciulli thaj o Helmut Shäfer pe aver rig sasa les thaj e teatros bare ekonomikane pharipa save maj palal kerde bari doš kadale projektoske. Maj palal kodo so o “Phralipe” kerda ka dživdinel pala sa e vrama thaj kodo so von mukle ka džal ande bari historia jekhe naciako.
Kamipe te phenes ko san thaj so san pe Rromane thana, maškar aver pučipa bari zor kadale inicijativaki si duj dromeski komunikacia. Pe jekh rig, si amen trubulipe te e Rromenge pe lengi čhib sikavas klasikani teatroski literature savi si inspirišime Rromane kulturasa thaj lenge dikhimasko pe sasti lumja. Pe aver rig,šaj dikhas sode si sigutno trubulipe pala “rromanipeizacia” majoritetoske kulturako sar vi transmisia rromane kreativitetoske ekspiriancako e publikake savi naj zainteresuime pala e Rroma. Muzika thaj dramaturgia vazdepes opre thaj sikade sode si liduj vasne instrumentura te phagavenpe stereotipura thaj pučipa save si phurtura po drom te xaćarelpe baro kontra-Rromano societato. Godoleske si vi kerdino o “Romathan” teatro ande Slovakia po 1992-to berš. Teatrosko ares sasa, katar piro starto, te sikavel piro arto vi anglal konvencionalo publika Europake teatrosko vi anglal e Rroma ande lenge gava gothe kaj bešen. Rromani muzika andar o Balkano sar vi dramatizacia e historiaki savi sikada historia e Rromengi si transformišime ande vasta artisturengo andar o “Rromathan.”
Rromani muzika katar o Balkano sar vi dramatizacija historiaki savi lićharda historia e Rromengi, ande vasta teatrosko Romathan, sar vi averenge teatronengi save si sikadine maj anglal, si transformišime te sikaven baripe Rromane themesko sar vi lengo vazdipe perdal o rasizmo, na numaj pala Rroma vaj vi pala aver westo amalipa. Ares sasa te sikavelpe artistikani kreacia ande Europako Rromano teatro.
Paša kadala trin teatrikane Rromane ekspiriance Rromane artosko ando fremo institucionale umalinako,amen šuvdam ando arhivo baro numbri teatrikane projekturengo individuale thaj kolektive, cikno phabipe ando trunjariko Rromane artosko andar but Europake thema. Trujal deš teatrikane kompanije thaj maj but deso biš dramatikane kotora.
Muzika thaj bojava (kolori), khelipe thaj gili, politikano mesažo thaj drama. Ando centro sa kadalesko bešel fakto savo phenel sar si barvalo Rromano teatrikano sistemo thaj sar avili pe kadi luma. Sa kava amen kamlam te šuvas ando Rromano Arhivo.
Sar vi phendam maj anglal, amen džanas amare granice (limitura) thaj andar amare ila das tumenge save kamen kava te ginaven sar angluno alav.
Barre anava sar: Rahim Burhan vaj José Heredia Maya; teatrikane grupe sar: Cirque Romanès, Giuvliven, Rome Aether Klub, Teatro Romance; thaj buća sar: “Dživdipe pe rrote,” katar A. Germano vaj “Me vazdav opre” katar Alina Serban, maškar but aver, baro numbri e lilengo kadale putarde vudaresko pala sa so si ande relacia e teatrosa thaj e Rromenca, paćas ka lošavel kodolenge saven si zor te vazden piro šero ande lumja savi ka avel nevljardini pala sa e vrama.
Miguel Ángel Vargas thaj Dragan Ristić
Translacija: Dragan Ristić
