Keripe teatrosko Romen si egzamplo sar si džuvdi romani uči kultura. Kava teatro inćarel ande peste sa e karakteristike sar vi aver repertoarske teatrura thaj vov pire misiako si kerdino sar vi aver nacionale teatrura ande sastil lumia thaj Europa. Ares teatrosko Romen si: arakhipe romane čhibako thaj dramaturgiako, buhljaripe autentikane thaj speciale stilosko sar e aktora trubun te khelen thaj sar trubul te kerelpe režija. Dramake kotora kadale teatrosko bešen pe teatralizacia, save si varekana inđardine dži ka agor e granicako pala stilizacia istoriake romane kulturake thaj lenge semnurengo. Ande relacia pala aver teatrura save si teatro anavengo thaj dramako kava so kerel o Romen si originalno thaj kreativno.

Gadići o teatro Romen žutisarda pala Rusiake themeski idealogia, gadići ažutisarda vi e Romenge.

O teatro Romen sasa produkto Rusijake politikane sistemosko. Kulturake politika kadale socialistikane themesko, savo kerda o rajo Anatoly Vassilevich Lunacharski, sasa numaj kotor katar keripe saste golosko. Kontra aver Europake themengo, e Rusia alosarda aver metodo pala komunikacia e Romence. Gadići o teatro Romen žutisarda pala Rusiake themeski idealogia, gadići ažutisarda vi e Romenge.

Ministro kulturako Sovietikane temesko, Anatoly Vassilevich Luncharski, žutisarda sugestia terne partiako kaj si but vasno te kerelpe romano teatro savo ka avel angluno ande Rusia thaj ande sasti lumia. Po kidipe e manušengo andar kulturako komesariati po 4-to oktobri 1930-to berš naklo o decizji kaj trubul te kerelpe “indo-romano-gypsy” teatro (“indo” serol, si ande relacia pala India, savo si them katar e Roma avile). Ivan Lebedev lija pe peste responsabiliteto te teljarel e bući. Po kidipe teatrikane grupako (16-to novembri kodole beršesko e organizaciono grupa sasa kerdini). Ares e grupako sasa te kerel jekh artistikani selekcia pala romano teatro. Lenge dženutne sesa S. M. Bugachevski (artiskano šerutno), Ivan Lebedev (dramaturgo), G. P. Lebedev (šerutno), thaj I. D. Faily (vice šerutno). Vareko trubursada te ramol angluno dramako kotor pala romano teatro thaj kava si dindo e manušese savo akharelpe A. V. German. Pe publikani debata teatrikane aktorengo, direktorengo, dramatureng thaj bašaliparengo kerdino si decizji kaj o teatro trubul te džal po drom te avel drama thaj bašalimasko teatro sar vi te avel maškar-themutno. Po 20-to decembri o žurnali “Vechernyaya Moskva” publikuisarda artiklo pala rodipe artisturengo pala Indo-Romano teatro thaj e audicia po 25-to decembri kodole beršeskko.

Romane aktivistura thaj e aktora andar teatro Romen našle katar šaipe te astarelen sovietikano autoriteto godolese kaj kerde romano arto.

Oficialo putaripe sasa po 24-to januari 1931-to beršesko. Ando kher dumutane letoniake klubosko, po anglo Puškinoske ulicako thaj Puškinoske skverosko ande Moskva, sasa premiera anglune dramake kotoresko “Atasia Adadives”. E režia kerda o rajo Moysey Isaakovich Golydblat. Vi kaj sasa baro paripe o romano teatro publika thaj kritika sesa lošale. Phendino si: “Lenge si dindo thaj lendar sa šaj adžukaras”. Nevo dramako kotor sasa ando decembri 1931-to berš thaj akhardape “Dživdipe pe rote”. E drama si kheldini pe Romani čhib thaj sasa lačhi. Sigo pala kava o teatro pharuvda piro anav thaj maj but naj sasa indo-romano teatro nego teatro Romen andar Moskva. “Dživdipe pe rote” startuisarda pala teatro Romen thaj lenge artistura ande vrama kana sasa phari dekada. O teatro musaj te avela uži katar policia e prezidentoski Staljinoski ande relacia pala arto, nacionalno politika thaj socialistiko kontento Sovietikane kulturako. Butivar ande 1930-to berš o teatro Romen sasa but paše te e sovietikani policia phandel len. Palal e scena, romane aktivistura thaj e aktora andar teatro Romen našle katar šaipe te astarelen sovietikano autoriteto godolese kaj kerde romano arto.

Ande anglune berša teatrosko Romen drame save si ramosardine pe romani čhib katar romane autora astarde dominacia pe lengo repertoari. Kadale drame, sar “Dživdipe pe rote” užes sikade socialistikano realizmo thaj sovietikani nacionalno politika; von sikade paramiče katar dumutane Roma save si akana neve sovietikane Roma. Romen teatro sikada kadala dramake kotora pe scena ande Moskva, vaj o teatro butivar đelo po drom ande milajeski sezona pe romane khetanimaske farme ande sasti Rusia te sikavel romani kultura e gavutne manušenge.

Po berš 1933 e teatroski administracia phenda kaj trubul te pharuvelpe o repertoari thaj kaj vov trubul te inćarel ande peste maj but klasikane dramake kotora. Po 1934-to berš o teatro Romen sikada dramako kotor “Karmen” vaj pala kava astarda bilačhe kritike ande sovietikane žurnala. Palpale avili phari vrama trubul te kerempes e dramake kotora pe romani čhib vaj pe rusikani. Maj baro kotor publikako e teatrosko ande Moskva našti haćarda či jekh romani vorba savi si phendini pe scena. But katar aktora andar teatro Romen či džangle romani čhib thaj godolese kamle te khelen pe rusikani. O teatro thaj leske artistura sigo avile ande phari situacia godolese kaj na-romane teatrura thaj lengi administracia či respektuisarda len. Pe maškar kadale dekadaki o teatro Romen sasa palpale ande kriza.²

Ande anglune berša maj baro pharipe e teatrosko sasa repertoari. Dženutne andar teatro našti khelde svako dramako kotor sar von kamle. E publika kamla te dikhel romano trajo, lengo svako divesutno dživdipe thaj lengo dumutanipe; von kamle te ašunen romano bašalipe thaj te dikhen romane phurane kostimura. Godolese o rajo Ivan Lebedev sasa šuvdino te avel dramaturgo thaj translatori ando dramako kotor “Faraonoski fela”, dramako kotor katar D. F. Sverchkov. O rajo Lebedev ramosarda piro angluno dramako kotor “Ganka” po 1933-to berš. Ande berša save avile e romani dramaturgia lia angluno than ando teatrosko repertoari. Maj dur M. I. Golydblat, o direktori teljarda te gindil sar te šuvel po repertoari klasikane dramake kotora sar e opera “Karmen” thaj “Roma” katar o rajo Puškin pe romani čhib. E kritika či kamla but e strategia savo o romano teatro vazda opre vaćarimasa kaj kava naj ande relacia romane dživdipasa thaj artosa. Maj dur e kritika phenda kaj numaj e artistura andar MHAT trubun te keren kodo so kerel o teatro Romen.

O teatro sasa bi artistikane direktorosko pala skurto vrama. Kana o Mihail Mihailovich Yanshin, o aktori andar MHAT, avilo po than artistikane direktorosko, vov vazda opre so si kovlipe e teatrosko sar vi trubulipe pala maj durutno artistikano buhljaripe kadale instituciako. O Yanshin lia te avel direktori po 13-to septembri 1937 beršesko kana o but pindžardo K. S. Stanislavski sasa jekh katar dženutne e teatroske bordosko. O rajo Stanislavski sasa bari inspiracia thaj vov kamla katar e aktora psihofizikani preparacia sar vi ginavipe biografiengo e karakterengo save e aktora trubun te khelen. Maj dur vov kamla baro numbri e probengo kana kerelpe dramako kotor sar vi paćiv uče etikane kodeksurengo ande teatroski trupa. Vov kerda but te o Romen vazdel piro profesionalizmo thaj te kerel lačho artistikano fundo. Kvaliteto romane teatrosko ande kodola berša maj lačhe sasa ilustruime faktosa kaj ande dramake kotora lie tan sar dostura e aktora andar o MHAT sar o V. I. Kachalov, A. P. Kotorova thaj O. N. Androvskaya. Ande vrama kana o Yanshin kerda bući ando teatro pe scena si šuvdine dešuduj dramake kotora sar: “Gilja thaj kelimaske raća”, “Makar čudra”, “Kaštalo manuš”, “Karolina”, “Gilji pala ursari”, “Heroikani poema”, “Pala ćiri baht”, “Gavutni terni”, “Cahraki čhej”, “Aktive manuša”.

Po čhon maj 1941-to berš o teatro kerda turneja pe sasti Rusia. Romen gelas pe turneja pal o Yanshin ačhilo ando MHAT. Von dikhle temesko maripe ando foro Sverdlovsk. Bilačhi vrama avili pala savore sar vi pala teatro. Vaj vi ande gasavi situacia von lie te bućaren maj dur. Kelde pire dramake kotora ando Lenjingrad, Ivanov Sverdlovsk, thaj lengi turneja sasa but lačhi. Ande vrama e maripaski o teatro đelo ande šovardeš thana ande Siberia, durutno isto, centralno Azia thaj ando kavkaziako regiono kaj sesa but lačhe dikhinde. E turneja agorisardape ando Mahachkal kana irisardepe ande Moskva po berš 1943 sa e dženutne andar o teatro astarde nagrada “Brakhipe e maripasko”, pal o teatro kerda trin dramake kotora pe piro repertoari: “Čačo muj”, “Pe obale e dnjestroske” thaj “Sa tutar”.

Kana agorisardape o maripe o teatro avilo ande Moskva. Vi kaj o Yanshin naj sasa maj but e teatrosa vov kerda palpale režie dži 1949-to berš. Maj palal vov avilo menadžeri pala drama teatro katar o Stanislavski. O rajo Saratovski lia te avel menadžeri e romane teatrosko. Vov pe scena šuvda dramake kotora: “Roma”, “Cahraki čhej”, “Pe obale e dnjestroske”, “Sar vi”, “Kamipe thaj meripe”. Pe bibaht vov kerda bući pe bašalimaski akademia thaj naj sasa saste ilesa numaj ando romano teatro. Godolese vov sigo gelas pe lesko than avilo Semen Arkadevich Barkan. Kava artisto sasa but berša ando teatro thaj šuvda pe scena but ađivesutne, klasikane thaj folklornikane dramake kotora. Maj pindžardo dramako kotor savo vov kerda sasa “Cikno Markeli hotelo”, “Romani čhej aza”, “Te aves bahtalo Puškin”, “Tati rat” thaj “Me sem biandino ande cahra”. Sa kadala dramake kotora astarde žutipe thaj lačhi kritika katar e publika. Po 1951-to berš o Barkan gelo pal pe lesko than avilo o Nikolai Alexeevich Slichenko, but pindžardo aktori thaj gilabari. Leske maj pindžarde dramake kotora sesa “E Roma džan po drom”, “Amen sam Roma” thaj “Grušenka”. O rajo Slichenko sasa vi režiseri ando teatro. Lesko dramako kotor “E Roma džan po drom” sasa but pindžardo thaj po 1977-to berš vov šuvda pe scena but pharo dramako kotor “Amen e Roma” savo astarda baro sukseso.

O teatro Romen džal numaj pe piro kreativo drom, vov buhljarel piro folklori kerel nevedra dramake kotora.

Džanglipe thaj pindžaripe teatrosko Romen sasa buhljardino avral e Moskva thaj o arto e aktorengo sasa kamadino katar e publika ande sasti Rusia thaj ande aver thema. Akana o teatro sasa pherdo pindžarimasa sar ande vrama kana teljarda piri bući. O teatro Romen džal numaj pe piro kreativo drom, vov buhljarel piro folklori kerel nevedra dramake kotora thaj šuvel romano bašalipe, giljaripe thaj khelipe ande pire produkcia.

Šaj penelpe, kaj si maj pindžardo dramako kotor e teatrosko “Taboreske khelipa” pala savi astarde Moskvaći nagrada pala literatura thaj arto. Kava legendarno dramako kotor sasa kheldino štarvardeš berša. E istoria romane naciako lengo sasto trajo si phendino ando jekh vazdino ritmo ketane šukare giljenca khelipasa. Kotor valo tradicionalno bašalimasko performansi astarda sa themesko respekto katar e publika ando Japano, Francia, Italia, India, Jugoslavia, Turkia, Austria thaj but aver thema. Pala piro biandimasko đes Romen teatro kerda premiera. Angluno drom kava teatro vaćarda pala piri istiria thaj pala piro kheripe.

O dramako kotor “Giljabaripe žice thaj vogi” vaćarel pala romane teatroski istoria. E publika našti kerelas kanči deso te vazdel opre čače romane dživdimaske paramiče katar trin šerutne karaktera: Nikolai Khmelev, Lyalya Chornaya thaj Michael Yanshin.

Kadi dživdimaski paramiča o teatro sikada ando proekto savo sasa vi egzibicia “Katar romano horo dži ka teatro” ando Fyodor Chaliapin nacionalno muzej. Kava si angluno ketano proekto duje federale muzejengo: Glinka bašalimasko muzej thaj Bakhrushin teatro muzej thaj teatro Romen. E publika dikhla sa so maj anglal či dikhla thaj či džangla.

O teatro barilo sar maj vasno institucia e romane kulturako thaj ađes ande kade institucia bućarel trito generacia romane artisturengo. Pandžvardešto biandimasko đes o teatro kerda po 1981-to berš. Maj importanto turneja o Romen kerda po 1982-to berš kana sasa ando Japano, lengi angluni turneja avral e Rusia. O teatro avilo khere ande Moskva ando oktobri kodole beršesko thaj po 1983-to berš geli ande Jugoslavia kaj sasa les baro sukseso. E Jugoslaviake žurnala ramosarde kaj naj sasa aver avrutno teatro pe turneja ande Jugoslavia savi kerda gasavi lačhi provokacia thaj reakcia sar godo kerda o teatro Romen. E mitingura e manušenca sar o Pablo Neruda, Ana Zegers, Eduardo de Filip, Maria Terezija Leon thaj Nasim Nikmet našti bistarenpe.

O teatro barilo sar maj vasno institucia e romane kulturako thaj ađes ande kade institucia bućarel trito generacia romane artisturengo.

Ande injavardešte berša nakhle šelberšengo kerdine sin neve dramake kotora save vi akan khelenpe. jekh lendar si “Te aves bahtalo Puškin” kaski režija kerda e Gregori Andrea Žemečužina. Džanelpe kaj o Puškin but kamla e Romen, lengo bašalipe, arto thaj lengo dživdipe. Puškinesko kotor “Roma” savo sasa inspiracia te kerelpe dramako kotor e teatrosko “Te aves bahtalo Puškin” jekh si katar maj vasne pustika ande istorija saste lumjake literaturako pal voj vakarel pala romano trajo. Kadi drama skrinisardi si po 1974-to berš pal e autora šuvde andre biografikane materijala, lila e poetoski savo vov ramosarda thaj bičhalda pire familijake. Ande korko dramako kotor šuvdine si kotora katar Puškineski poema “Roma”, “Evgenije Onjegin” thaj člače situacije andar e Puškinosko trajo. Dramako kotor si sikadino po 1996-to berš thaj palpale si šuvdino po repertoari po 2016-to berš. E pubilka sasa but zainteresuime te palpale dikhel kava dramako kotor pe scena teatroski “Romen” thaj lenge komentara sesa but lačhe. “Kava sasa but lačho performanso”, “e aktora sesa but lačhe pe scena” sesa publikake komentara pal sa kava ramosarda thaj sikada o žurnali “Raćake nevipa”.

Dramako kotor savo vazda opre bućaripe romane teatrosko ande adivesutni vrama si vi “Romnji bojarka-grofica” savi sasa sikadini angluno drom po 1998-to berš thaj palpala irisardi pe scena po 1-to decembri 2015-to berš. O autori pal ideja thaj dramake tekstosko si o rajo Petar Gradov pal e režija kerda o Nikolai Sličenko. O dramako kotor vaćarel pala e Espanja ande XVIII šelberšengo thaju lel sama po dživdipe terne thaj šukare gilabavnjako Menitane savi astarel love pala dživdipe kade kaj gilabarel pe vulice foroske Madrid thaj kade avel but kamadi katar čorre manuša ande kava foro. Pe aver rig voj sunarel pala maj lačho dživdipe. Sar o dramako kotor džal maj dur šaj dikhlpe but kamipa thaj maj palal e čhej avel kamadi katar thagar e Espanjako savo kamel later te kerel te avel leski mistresa. maškar lende buxljarelpe “kamipasko khelipe”. Gilji, komedia, peripetia si simbola katar jekh spektaklo pala asavipe.

Pe sezona 2017-2018 maj interesanto sasa bašalimaski komedia andar dživdipe adivesutne Romengo kasko režiseri thaj autoro e tekstosko sasa Nikolaja Lekareva “Dijamantura thaj kamipe”. E drama si but semplo thaj komikani. Vakarelpe pala trajo jekh barvale Romesko savo kamel te prandilpe vaj leske amala thaj trujalipe kerel čingara po drom te sikaven les kaj e čhej saja vov kamel či rodel les voj rodel e dijamantura. Numaj jekh hohavipe či-akhardine dostosko ando kher romane barvale manušesko kerel but problemura. Dži kaj e drama khlelpe pe scena si vi e grupa e khelarengi save khelen.

Dramako kotor “Šukar knezo” khelelpe majbut deso biš berša pe scena teatrosko “Romen”. Kava dramako kotor si melodrama pal ramosardale e rajni Isidora Štok. Šerutno karakteri kadale melodramako si o knezo Golovan savo ande kafana pindžarel e Grušenjka thaj perel ando kamipe lasa. O knezo si diljardino lake šukaripasa numaj sar o dramako kotor džal maj dur dikhlpe kaj o knezo kamel numaj cikne kamipaske avanture. Maj palal vov či kamel maj but e Grušenjka thaj prastal pala aver džuvlja.

“Armajin” si dramako kotor savo si pe scena teatrosko “Romen” ohtovardeš thaj šov berša. O režiseri si rajo Nikolaj Leskov thaj o dramako kotor vakarel pala kamipe, romano bijav pal inspiracija sasa o Lorka thaj Žumčužin. Pala leste si sikavipe čače romane bijavesko čačo arto, godolese kaj “khanči našti peravel gasavi čukar atmosfera: bahtalipe, šukaripe, khelipe savo vazdel opre simbolo sar si o dživdipe”, ramosarel o autori programesko pala kava dramako kotor.

Pe akanutno repertoari si vi spektaklo “Vogi savo gilabarel” savo si ramosardino ande relacia e tekstosa katar V. Romanov thaj N. Serijenko gindosa te sikavel so si romano teatreo thaj vrama ande savo si o teatro “Romen” kerdino. O rajo Nikolaj Sličenko, režiseri thaj aktori po 2015-to berš kerda proislava pala lesko šovardeš thaj štarto berš bućarimasko ando teatro.

Kava baro aktori thaj gilabari teljarda te khelel e teatrosa po 1951-to berš thaj vi ađes si maj pindžarto artisto andar kava teatro. Paša o Sličenko jekh katar e aktorkinja savi si simbolo kadale teatrosko si vi e Tamila Agamirova. Ande srtistikane stilosko kadale aktorkinjako si uči kultura. Khelda maj but deso pandžvardeš role pal majlačhi laki rola si šerutni rola ande dramako kotor “Pharešeroske ilesa”.

Dramako kotor “Amen e Roma” palpale si šuvdini pe scena e teatrosko maj palal ohtovardeš thaj pandž berša kana sasa kerdino štarvardeš berša sar si bijandino o teatro. Katar angluno performanso kadale dramako vov sasa romano themutno vašari pal e autora Nikolaj Sličenko thaj Ivan Rom kamle te sikaven neve publikake romano drom thaj lengi istoria. O spektaklo si palpale kerdino ande ko-operacia Rusikane nacionale muzeosa pala bašalipe thaj themutne teatroske muzeosa savi kerda vi egzibicia pala istoria teatroski “Romen”.

Ande biš thaj jekto šel beršengo e šerutne andar teatro “Romen” či vazde pire vasta katar keripe repertoarske politikako savo si sikavipe bašalimaske thaj dramake-bašalimaske sar vi khelimaske spektaklonengo, save arakhen katar o bistaripe simbolura thaj romane kulturako sikadine mašar lenge stereotipura:kamipe thaj mangipe pala e sloboda thaj alosaripe ando dživdipe, sikavipe e tezako vaj legendako kaj khonik našti peravel e Romen pe phuv te von astaren gadžikani kultura. O teatro sikavel pala e Roma maj vasno si o kamipe, relacia maškar murš thaj džuvlji, temperamento, jagalo khelipe, thaj purani, stilizuime, nevljardini romani muzika. O teatro sikavel barvale koreografie thaj kostimura. Kava teatro ande but berša maj palal si simbolo e filmosko “E Roma furjaon po čeri” (1975-to berš) thaj paramiča katar Maksim Gorki “Makar Čudra”. Šaša vasne aktora thaj režisera trubul te vazdelpe opre kaj e khelarka Patrina Šarkozi sikavel romane tradicionale khelipa elementurenca neo-klasikane themesko ande maj baro numbri dramake kotorengo save si akana po repertoari e teatrosko. Ande dramake kotora paša autentikane nacionale kostimurengo sar si: lole vaj kotorvale lunge cohe, o dikhlo po šero, davulja, dikhlora phandine trujal maškar e muršengo save khelen, gitare von šuven vi projekcie e grastengo so si simbolura romane dživdimasko.

Ađes o nevo šelberšengo (veko) komercijalne performansura kasko estetikano fundo si tradicionalno romano khelipe numaj sikadino sar glamuro pherdino kič elementurenca. O teatro “Romen” kamel ađes te maškar tradicionalo repertoarsko koncepto arakhel “kultura pala šerimos”.

Teatro “Romen” si institucionalno themutno teatro bijandino pe bare standardura save vazda o režiseri thaj aktori Konstantin Sergejevič Stanislavski. Pe aver rig, populariteto kadale teatrosko ande sasti lumja, e teme. žanrura, stilura inćaren multi-kultura thaj inter-kultura romane naciako thaj artistosko so si vi maj bared simbola pala lengo nacionalo identiteto thaj kulturako.

Rights held by: Dragan Ristić — Maja Ristić (text) — Dragan Ristić (translation) | Licensed by: Dragan Ristić — Maja Ristić (text) — Dragan Ristić (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive