»Kroacijako themutnipe« (NDH)

Ke anglune Aprileske divesa ko 1941 berš, e Kethanutne zorale garde kotar e Nacistikane Njemcura peravdas e armija kotar e Jugoslovijako Thagaripe thaj pe lako than čhutas o pro-fašistikano Ustašengo miškipe legardo kotar o Ante Pavelić ko Zagreb, kola so ande deklaracija vaš o Kroacijako Themesko Korkorutnipe (NDH), kote so sas čhuvde andre vi teritorije kotar e adivesutni Kroacija vi Bosna thaj Hercegovina. Pala nekobor kurke, e ustašenge administracije dende avri e rasistikane kanunija, so andas dži kote te harnjarel e civilni hakaja, maškar avera vi e Rromenge, vaj te len olendar sa e themutne hakaja. Akava sas kerdo e procesosa trujal e manušengo genavibe maškar i rromani populacija ko nilaj 1941, thaj o resin sas te džanelpe egzatno o Rromengo numero thaj olengi geografikani distribucija. Thaj vi akava sas kerdo sar kotor e preparacijatar vaš e deportacija. Kadala grupe kerde ulavdi komisija savi so kerdas detalno reporto dži ko Ministeriumi vaš e Andrune buća ko ITZ rodindos e xoraxane Roma te na khuven ando manušengo genipe thaj olenge si kerdo specijalno paragrafo pe kodo konteksto.

Protesto e xoraxane šorutnengo

Ando Juli 1941, varesave xoraxane lokalni šorutne ando BiH mamuj i registracija pe »Parne Cigani« (themeske xoraxane Rroma) rodije apeli dži ko muslimansko religiozno autoritetija (Majlis Ulama) vaš ažutipe. Akala šorutne kerde specijalno Komisija savi kerdas detalno reporto dži ko NDH Ministeriumo vaš e Andrune buća, kote so rodenas te na gindon e xoraxane Rroma, thaj akava Ministeriumo dijas voja te kerdolpe kodo, andos specijalno decizija pe akava konteksto. E xoraxane šorutne kerde protesto soske gindinenas kaj e xoraxane Rroma si themutno kotor katar e xoraxano vaj muslimanengo pero ko BIH. Kala regulative šaj si kerdini kotar e dar maškar e Ustašenge šorutne, te na vazdelpe o »revolto« maškar e xoraxani Bosna thaj Hercegovina. Dureder, trubuj te phendolpe kaj e šorutne kotar e leparde reportora naj sas zorale te roden protekcija e dasikane Rromenge, ko olengero Reporto pe Speciajalno Komisija vakardolas kaj akala Rroma avenas kotar e Rumunija thaj olenge mudarimasa šaj kerdolaspe problemija ke relacije maškar o NDH thaj i Rumunija.

Deportacija ko Jasenovac

Po 19. Majo 1942, e Ustašenge šorutne dije komanda te kerdolpe sa e Rromengi deportacija kotar sa e thana ando NDH ando Koncetracijako Lager Jasenovac. Ko akava konteksto kerde inicijativno masovno deportacija čhuvindos andre vi e xoraxane Rromen andar e Bosna thaj Hercegovina. Akava andas reakcija kotar o xoraxano pero ko than Zenica thaj von ramosarde specijalno deklaracija kaj dije akcento pe lengi specijalno pozicija vaš e xoraxane Rroma. E religijake šorutne kotar o Sarajevo žutisarde akija deklaracija thaj ande dži adava e Ustašenge šorutne te anen dujti specifikane regulative vaš kodo so trubulas te ačhaven e xoraxane Rromengi deportacija .

Kobor olendar ačhile dživde?

Dikhindos pe Bosna thaj Hercegovina avel o phučhibe kozom Rroma čačes ačhile dživde. Nesave rodljarne phenenas kaj o NDH šorutne našti sas te aven pe jekh gindo e regulativasa e »Parne Cigani« te oven crdime rigate. Vi von sas deportirime ando Koncentracijako Lager Jasenovac kote so upral lende si kerdi tortura thaj si mudarde. Avera phenenas kaj nesave kotar e »Parne Cigani« pukinde telal e vast e NDH amtorenge ande nesav thana, thaj ačhile dživde thaj naj sas deportirime ando Jasenovac; kodo si lačhes džando sar misal vaš e xoraxane Rroma adrar e Janja thaj Bijeljina. Vi pala o fakto kaj nesave xoraxane Rroma sas crdime pe rig, bukadar kotar e dasikane thaj katolikane Rroma andar e Bosna thaj Hercegovina sas mudarde ko maripe. Kobor sas baro o džungalipe šaj te dikholpe ko angluno manušengo genavipe pala o maripe (1948), kana sar Rroma mothavdile 442, thaj kodo si dešto kotor e manušendar kobor sas angla o maripe.

»Jažura kotar o fašistikano teror«

Pala o Dujto Lumako Maripe, e Jugoslovijako socijalistikano gaverno kerelas komemoracija e Rromenge kethanes avere jažurenca, telal jekh termino »jažura kotar o fašistikano teror«. Dži adives na kerdolpe specijalno komemoracija vaš e Rroma, nesave Rromane organizacije somdasnin kethanes e komemoracije averenca ando Memorialno than Donja Gradina.