E Rumanijaki »solucija vaš e Tiganenge phučhipa«
Telal e fašistikani diktatura kotar o Maršalo Ion Antonescu (1940-1944 berš), i Rumanija kerdilas jekh kotor katar e Njemcikani Rajheski alijansa. E Ioneski vizija sas kaj i Rumanija trubujas te ovel etnikako homogeno them. E etnikane minoritetija trubujas te našadon, trujal e populacijengo paruvipe kerdo sar repatrijacija vaj deportacija. Ko 1942 o numero kotar e Rromani populacija gindinelaspe kaj sas trujal 208.700 manuša.
Jekh kotor katar e Rroma so sas čhuvde ando akava projekto sas lendo telal i sama kotar e Rumaniake decizijake šorutne, sar so sas e na-asimilirime vaj palem okola kaski asimilacija naj sas mangli. Akala grupe sas lende telal i sama te oven deportirime ki Transnistria, so sas arakli sar Rumanijaki »solucija vaš e Tiganenge phučhipa«, sar so sas phendo pe oficijalno čhib ko adava vrama.
E selekcije sas kerde kotar e lokalno žandermerija thaj policija, thaj von kerenas o specijalno manušengo genibe kotar e anavkerdo »Tigani problemo« po 25. Maj 1942. Sa e »nomadora« (sar e Rroma so trajinas kotar o kino-bikinipe phirindos kotar e jekh ko aver than) trubujas te oven deportirime; thaj kotar e bešutne bućarne Rroma, manuša saven si »kriminalno dosije« kodolen kaj naj love vaš i egzistencija, vaj palem kodolen so naj profesija te keren buti te šaj te učharen peske dživdipaske trubuimata (akala manuša sas dikhle sar »džungale thaj bimangle«). Ki dujto kategorija Rroma preperenas e familije kotar e mobilizirime Rroma thaj e Rroma so resenas pesko hakaj vaš i mobilizacija kethanes olenge familijenca, von sas − ki teorija − crdime pe rig te na oven deportirime.
Deportcija ki Transnistria
E Rroma sas lende kotar e sa e regionora andar o sasto them, e deportacije sas kerde ko duj operacije: e »nomadora« Rroma legarde maškar o 1. Juni dži ko 15. Avgusto thaj e »bešutne« Rroma legarde maškar o 12. thaj dži ko 21. Septembro 1942 berš. E deportacije sas kerde pe sa džene kotar e familije, kadija buteder kotar e dopaš deportirime sas čhavore. Ko Oktobresko avgo 1942 sas 24.686 Rroma legarde ki Transnistria: 11.441 sas »nomadora«, 13.176 sas »bešutne« thaj avera 69 sas deportirime kana sas mukle avral kotar o panglipe. Akava numero dureder barilo pe nekobor šela, thaj kodolesa o totalno numero kotar e deportirime Rroma ki Transnistria šaj te phendolpe kaj resljardas numero trujal 25.000 manuša.
E Rromengi tragedija ki Transnistria
E deportirime Rroma ki Transnistria sas čhuvde ko specijalni thana vaj palem pe granica kotar e nekobor gava locirime ko disjorig ande Transnistrija po than paša i len Bug. Buteder olendar sas čhuvde ande khera kaj angleder bešenas e lokalni Ukraincora save sas angleder evakuirime, aver manuša kerdesa peske khera xiravdes phuvjake xiva. Nesave kotar akala bešipaske thana kote so trajinas nekobor šela manuša sas deportirime thaj phenenas kaj akharenas pe »Tigani kolonije«.
O trajo kote sas bud bilačho. Ande nesave thana numa kodola Rroma so kerenas buti šaj sas te len habe. O uravibe sas baro problemo. Olen naj sas lačhe uravimata thaj naj sas len kiravibaske kajve thaj čare, naj sas len kaj te kiraven habe. Naj sas len šajipe vaš i sastipaski pakiv. Šaj te phenel pes kaj vaš e Rromenge naj sas plano te delpe olenge šajipe te keren buti, te ovel olen šajipe te keren varesave ajluko vaš peski egzistencija. Paša 11.000 deportirime Rroma mule bokhatar, telal o šil, cidenas kotar o nasvalipe vi aver džungale crdipa. Trujal 2.000 Rroma arakle pesko drom te našen andar e Transnistria vaj sas irisarde palpale ko 1942 thaj 1943 berš.
Sebet e Sovjetengi ofanziva, 12.000 Rroma irisalje palpale ki Rumanija anglal o nilaj, katar o 1944 berš kethanes irisarde sas kotar e rumanijaki Armija thaj okupatorenge amtura. Nekobor šela sas bičhalde palpale numa ko periodo kotar o 1945 thaj 1946 berš.
Pala o 1944 berš
O tradipe ačhilas ko 23. Avgusto, kana o Antonescu zorasa sas peravdo. O irisariba palpale ko normalno dživdipe sas pharo, specijalno vaš e »nomadikane« Rroma kola so xasarde pesko kučipe, peske grasten, vordona thaj halatja kolenca kerenas buti.
E Rromengi deportacija sas jekh kotar e došalipaske rovipa dende mamuj o Ion Antonescu thaj oleske manuša angla o kris ko Maj 1946. Ko komunistikane berša, sa so sas phanlo e Transnistriasa sas tabu.
Komemoracija
Ko Novembro 2004 i Internacionalno Komisija vaš o Holokaust ki Romanija lijas andre o Finalno Reporto, thaj odolesa o Rumanijako them oficijalno prepindžardas e Rromen, kethane e Biboldenca, sar jažura kotar o Samudaripen thaj lijas upral peste o odgovornost vaš e kerde došalipa ke solduj rigengi deportacija ki Transnistria thaj o Holocaust. Crdindos kotar o 2005, vaš e Rromane jažura kerdonpe oficijalni komemorativne ceremonije. E Holokaustesko memorijalo ko Bukarest si ko 2009 vaš solduj jažura grupenge (e Biboldenge thaj e Romenge) vazdimo.
