Vi te na avel akceptirime o termo ›Balkano‹ ando diskurso paj Evropa anda peski konotacija ›le orijentosa‹ ande la evropaki imaginacijaki ljuma, pale sî lo adjes akceptirime v’ ande naučno diskurso thaj v’ ande publikako diskurso. Te bi daštisas te artikuliris e ideja kata l’ kethanimata kaj arakhas len ande l’ śibakê thaj kulturakê xarakteristike ande sa kadale društvur, vorbisaras ame pa Balkanicko-Etnokultura, pa »Balkanicko-Sprachbund«, pa Balkanicko Muzika, paj Balkanicko Dijaspora thaj vi pa Balkanoskê-Řomengê-Grupe.

Po Balkano formirisardja e osmanicko ampêrêcija le Řomengi kultura thaj lako trajosko modo – o impetuso das o islamo thaj e muslimanicko kultura: le Řom bêšênas skoro ande sja le purane thana kaj trajinas manuša; o trajo ande mahalla (le Řomengê mahale akharen len le gaźe »Ciganska-Mahalla«) sas sêmnome kataj religija thaj/vaj kataj etnijaki grupa; xarateristično pala Řomengo trajo ande mahale sas lengi bute vekongi ko-egzistencija thaj le permanentni mutualni kontaktur le avere društvonca kaj trajinas ande ‘l Mahalle (turkicka, armenicka, xrisćanstvi, jevrejski thaj avera).

Sar moderni, independentni thema, le maj but balkanoskê thema thaj lengê řomane društvur nakhênas similarni procesur – ande dujto dopašîn kata 19. šêlutno bêrš thaj po početko kata 20. šêlutno bêrš kêrdjile von etno-nacionalni thema; o istočno evropako komunizmo sovjetickone politikakê modosa vladilas pe dujto dopašîn kata 20. šêlutno bêrš; pala kodja avili e post-socialističko transformacija karing e demokracija; marimaskê migrantur thaj vi bućakê migrantur teljarenas karing o ›zapado‹ la intencijasa palaj integracija ande EU.

Le řomane avtoruron/avtorkinjen katar o Balkano sî len laśi edukacija.

Le maj but Řom po Balkano ankêrenas jeg bêšîmasko trajo bute šêle bêršenca thaj participirinas pe sja le socio-kulturalni procesur, von participirinas pe l‘ historični pecimata, von participirinas vi po institucionalo trajo pengê nacionalnone themengo thaj kadja maj but. E vrjama kataj socialističko perioda pala but Řom sas jeg vrjama la edukacijaki. E šêrutni diferencija maškar le balkanoskê avtorur (thaj generalno le istočnoni evropakê) thaj maškar le ramomaskê Řom anda zapado sî: Le řomane avtoruron/avtorkinjen katar o Balkano sî len laśi edukacija; but anda lende gêtosarde o univerziteto, von ankêren ekh demîltuji tradicija. Von aśên kotor kata pengi řomaji fajta. Le maj but źene lendar barile ande řomaji mahala taj trajin o řomano trajo peska mahalasa.

E perioda kata kado pregledo źal kata o maškar le 19. vekosko źi ka bêrš 2017. Le thema kaj kam dikhas maj detajlirime sî e Bosna, e Bugarija, e Hrvatska, o Kosovo, e Makedonija, e Crnogora, e Srbija thaj sja le aver štatoskê forme, ande save kadala thema sas historično integririme (po eksemplo e osmanicko ampêrêcija, e Austrija-Ugarska, e Socialističko Federalno Republika Jugoslavija).

Či na têrno čiti nerazvijeno

O čačuno historjako progreso kata Řomengê publikacije po Balkano či maladjol la etablirime opinjasa, kaj dikhêl e řomaji literatura sar jek ›têrno‹, ›nerazvijeno‹, ›zakasnime‹ vaj bi-primerosko fenomeno. Fakto sî, kê e řomane śibengi transformacija katar o oralno modo karing o iskirimasko modo sas maj palal sar kaj sas kodja ka l’ avera evropakê śiba. Ali le balkanoskê Řomen sas kasave zaxtevur već ando 19. šêlutno bêrš. Vi te sas kasave zaxtevur, dur kataj realizacija, sî von jek šêmno savo sîkavel, kê le procesur ka l’ řomane elite sas len jek zuralo impetuso kata generalno razvojo kaj sas lo ande regionur kaj von trajinas. Pe kuća vrjama vazdine pe zaxtevur palaj nacionalno emancipacija, kodja buśel, sas zaxtevur te formirin pe nacionalni thema pala etnički društvur, kaj trajinas pe kuća vrjama pe teritorija kataj osmanicko ampêrêcija, kaj sas lengê elite.

Pe kodja sama sî te pomenil pe, kê le anglune literaturakê tekstur kata l’ balkanicka Řom sas folklorističko materialo. Atoska ande jugo-istočno Evropa thaj v’ ande maškaruji Evropa lja pe o modelo kata etno-nacionalni thema, kaj sas ando 19. šêlutno bêrš prinźando. Hasnisajlo o modelo le Johann Gottfried Herderosko, savo sî palaj promocija kataj nacionalno emancipacija, kodolasa kaj kidel thaj publiciril fjal de fjal folkloristično materialo, dikcionarur, priče pa l’ tradicije thaj tradicionalni djilja, kaj reprezentirin o nacionalno duxo. Pe kaća vrjama – rano pe historično sama thaj paralelno pašaj folkloristični kidimata kata l’partikularni etno-nacionalni thema – ankliste kidimata kataj řomaji folklorističko tradicija.

Kadja ponovil o razvitko la řomaja literaturako la transformacijako modelo kata oralno modo karing o iskirimasko modo.

Eksemplur pala kodja sî le řomane pričê, save kidisardja thaj publicirisardja o Barbu Constantinescu ande Rumunija po gor kata 19. šêlutno bêrš. Vaj ande angluji dopašîn kataj 20. šêlutno bêrš publicirisardja o Naiden Sheitanov rama kataj bugaricko »Sofijako Erlisko« dijalekto. Butivar na numa kidisarde thaj publicirisarde le isti manuš řomanê folkloricka buća, sar po eksemplo ande Bosna o Rade Uhlik, nego von pařuvenas v’ e biblija ande řomaji śib. Kadja ponovil o razvitko la řomaja literaturako la transformacijako modelo kata oralno modo karing o iskirimasko modo. Le anglune iskirime tekstur sas narodoskê paramiča thaj priče. Folkloristur kidenas thaj publicirinas len thaj pařuvenas la biblijakê tekstur ande řomaji śib.

Ande komparacija la iskirimaska tradicijasa thaj le śibenca kata kodola društvur, kaj asimisirisajle ande ‘k nacionalno država, šaj mothol pe, kê la řomaja literaturako razvitko po Balkano ankêrdilo ›zakasnime‹. Numa ande komparacija la ramome literaturakê thaj kulturakê razvitkosa katar aver etnijakê thaj śibakê društvur po Balkano, kaj nas len pengo štato (sar po eksemplo le Arumunur, Vlaxur vaj Istrorumunur thaj kadja maj dur) vaj ande Evropa po eksemplo le »Saami«, sîkavel pe, kê la literaturakê publikacije pe řomaji śib sas relativno ›normalni‹ thaj pe vrjama: Similarno sar ka l’ řomaja grupe, kidisajle le folkloristični trjabe kata sja kadala društvur ando 19. thaj 20. sêlutno bêrš; de la fikcionalnona literaturaki produkcija teljardja tek pala dujto ljumako marimos. Pe kodja sama šaj dikhas, kadići barvali thaj ›razvijime‹ e řomaji literatura sî ande komperacija le literaturenca kata aver balkanicka minoritetur, kaj naj len pesko nacionalno štato.

But Řomengê avtorur, šaj te avel le maj but Řomengê avtorur po Balkano, sî laśes školuime, mada te aven anda diferentni fajte. Von sî angažirime sar aktivistur pala vizibiliteto la řomaja kulturako, pala laśarimos kata Řomengo statuso, pala phagerimos kata stereotipur thaj pala protekcija la řomaja tradicijaki. Von sî generalno kotor kata nacionalno thaj maškar-themutno Řomengo miškimos.

Rigatar kata vuni izuzetkur von sî intelektualcur – ande istočno Evropa akhardon »Roma Intelligencia«- manuša, save sî aktivistur (pe sama kata l’ manušêngê čačimata, kataj edukacije, kataj śib thaj kadja maj but) pe isto vrjama sî von kididorja kata folklorističko materijalo, pedagogur, linguistur, naučnikur, avtorur vaj artistur pe generalno sama. Ande pengê literaturakê buća, vaj avera buća pa Řomengê teme, izrazin von pengê ideje paj řomaji kultura. Anda kodja kaj či na egzistiril jekh standardisirime historija, promotin thaj buhljaren von ando řomano miškimos ideje pa l’ Řoma generalno – vorta kadja sar bi kêrelas svako nacionalno narativo palaj nacijaki historija.

Sostar sî, kê ande vuni balkanicka thema rakhas maj but řomaji literura sar ande l’ avera?

Sostar sî, kê ande vuni balkanicka thema rakhas maj but řomaji literura sar ande l’ avera? E produkcija kata grupengi literatura thaj kultura zavisîl kataj nacionalno politika karing le Řom, ande ‘k partikularno them thaj ande ‘k partikularni vrjama, thaj ande paluji vrjama zavisîl vi kata o modo sar e maškar-themutni politika formiril le minoritetongê thaj Řomengê/Sintongê čačimata.

Źi ka maškar kata 20. šêlutno bêrš, le balkanoskê Řomengê publikacije sas reducirime pe folkloristički publikacije, pe biblijakê translacije thaj pe vuni žurnalur, save Řom publicirinas ande jugoslavijaki kraljevina thaj Řom ande Rumunija (ande l’ śiba le majoritetongê). Tek pala 1945 anklisti fikcionalno literatura, Řomendar publicirime. Le maj produktivni avtorur sas le Řom/Řomnja ande Jugoslavija, kê ande multinacionalno federacija kadale štatoski sas la politikakê kondicije laśe pala e kultura thaj o aktivizmo le Řomengo. Pe sja kodja vrjama razvijisarde le štatur ande sja le aver balkanoskê thema (Grecija, Bugarija, Albanija , Rumunija , Turkija) jek zurali etno-nacionalno perspektiva. Von ankêrde strategije kaj sas restriktivni karing društvongê kulture thaj śiba, save sas diferentni kata štatosko majoriteto.

Pala le 1980-utne bêrš, kana peli e sastruji zavesa, la evropakê institucije thode Řomengi kultura thaj řomane śavořêngi edukacija sja maj but ando fokuso. Ande l’ decenije pala o bêrš 1989, po antrego Balkano avili jeg eskalacija kata řomaja literaturaki produkcija. Ande sja le thema ankliste desja but publikacije, sar či jeg data maj anglal. De atunčara le balkanoskê avtorur phangle pe intensivno ›networkosa‹, specifično kodola avtorur kaj aven andaj demîltuji Jugoslavija – aj kodja nezavisno kaj čačimasa bêšen (but lendar trajin sar migrantura ande zapadno Evropa thaj katka vi ramon thaj vi publicirin).

Literaturakê fjalur

Ande hirarxija kata l’diverzni literaturakê faljura khêlen e maj bari rola: Tradicionalo folklora thaj priče transferirime oralno, paramiča, mite thaj paćamaskê ideje. Kodola buća publicirin naučnikur, Řom vaj gaźe, aj kodja vaj sar materijalo komentaronca thaj informacijasa pa naratori, vaj Řom publicirin kadala buća sar avtorur.

Našti cîrdel pe e egzaktno granica maškar folklorostični priče thaj novelur. Univar avtorur publicirin tradicionalni, folkloristični priče sar beletristični novele. Univar hasnin von elementur andar e oralno tradicija thaj adaptirin len pe ‘k nevi priča. Vi le maj but publicirime novele te sî inspiririme kataj oralno folklora thaj kata l’ oralni pričê, o Jovan Nikolić thaj o Alija Krasnići ramon originalno kontemporarno literatura pe kaća sama.

Źi adjes e poezija sî kodo literaturako fjalo, savo le Řom/Řomnja preferin sar avtorur. Čačimasa but řomaja aktivistur thaj artistur publicirin poezijakê delur. E barvali poezijaki produkcija po Balkano ankaladja o efekto, kê ande antreži balkanoskê thema publicirisajle antalogije řomaja poezijasa.

Dok ande zapadno Evropa but publikacije kata l’řomane avtorur peren pe literaturakê fjalur avtobiografija, biografija thaj memorija, kadala literaturakê fjalur sî po Balkano dabi razvijime. Oralni avtorur mothode dedumult pengê trajoskê biografije thaj memoare pengê njamongê thaj amalengê. Kodja sas jek kotor kata e oralno tradicija, de tek ande 2000-utne bêrš avtorur teljarde te ramon pengê avtobijografijakê memoare thaj esejur pala jeg maj buhlji publika. Bugarijakê řomane avtorur teljarde te ramon aktivno biografije thaj memoare de kata o bêrš 1989. Eksemplur kodolestar sî e Lilyana Kovatcheva thaj le duj memorijakê knjige kata o Gospodin Kolev, jeg bugarijako Řom, kaj sas membro ande Centralno Komiteto kata la bugarijaki komunističko partija.

Po Balkano či na arakhadon but novele thaj romanur sar literaturako fjalo. Eksemplur pala avtorur po Balkano, kaj ramon vi romanur sî e Akile Eminova thaj o Georgi Parushev. Dok řomane avtorur po Balkano ramon predominantno řomanes ande sja le aver literaturakê fjalur, vaj publicirin pengê tekstur ande do śibende, le avtorur ramon novele thaj romanur ande śibende kodole themengê katar aven. O avtoro Alija Krasnići ramosardja jeg romano pe řomaji śib - numa ži ka bêrš 2017 nas još publicirime.

E literatura pala śavořê sî jeg centralno literaturako fjalo ande antreži balkanicka thema, kê importantno sî pala sićimos kataj partikularno řomaji śib thaj pala sićimaskê procesur. Pala śavořê egzistirin paramičakê knjige, stixur thaj translacije kataj klasično ljumaki literatura.

Teme

Vuni kata l’ maj importantni thaj repetetivni motivur thaj teme, kaj si tipični palaj balkanoski literatura thaj pala řomano identiteto:

• Refleksija kata tradicije thaj o impetuso kata folklore, kê but buća bazirin pe lende vaj vorbin pa lende;
• E ekspresija kata pesko identiteto, afirmacija thaj samo-referencija pe sama kata o puśimos, so značîl pala jeg źeno te avel Řom (but řomane poetur ramosarde jeg poemo le anavesa »Rom sem«; vaj von thon o puśimos, sar sî pe kaća ljuma, te avel jeg manuš »kalo« ande ljuma le »parne« manušêngi;
• O deficito thanesko thaj konekcijako, sar kaj ramol kodja maj klaro ande pesko poemo o Rajko Djurić »Bi kheresko, bi limoresko«;
• Le relacije »Řom-gaźo«;
• Narativur pa o poreklo le Řomengo – vi historično (paj Indija ) thaj vi narativur pa narodongo paćamos, pa porekloskê mitur (řomaja kreacijakê mitur);
• Narativur pa phare Řomengê thaj Sintongê dukha ande KZ-ur Jasenovac thaj Auschwitz thaj vi pa dukhavimata ando Kosovo.

Rights held by: Sofiya Zahova (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed by: Sofiya Zahova (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive