Ande Europa thaj o Mashkarutno Estikano maj anglal kathar 1600 shaj arakhas egzemplura kana le Rroma zumade te keren ampochimata le themeske thagarensa nitala kadale prasadjile kathar le »skolarichi« kaj sas membrura ande Gipsoloristicko Socijeteto ande 20to kentura. O sherutnipe kaj dashtisajle te kerel kasave ampochimata bilajle/xasajle ando 16to kentura ferdi ande Otomanicko Amperecija. Amborim ande Polonija, le Rromane sherutnipe nashtisajle te ashaven le genosidi thaj o ropstvo kaj pasajle maj palal kathar o bijandomos le nacijako-themengo tela o parrujimos kathar o feudalizmo kaj o kapitalizmo.

O rezultato sas ke vash maj but kathar 250 bershendar manas transnacionalnone Rromano sherutnipe kaj dashtilas te ampochisavon le non-Rromane themensa vaj gubernonensa. Sas wuni ashimaske-zhivinde stretegiji – kaj inkluzilas slugipe ande katanija – numa o Rromano sherutnipe nashtisajle te zumaven te amopchisavon le themesa finke/veska o maj-angluno kapitalizmo peradjas le phurane supra-nacionalno zakono zhi-ka kerdjas peskorro¹. E Rromani politika zhi-ka 1945 sas fundime pe penge tradicionalno trajo kaj sas pe l’marzini le sosijetetonenge kaj trajinas bi-zorake telal o pharo vast kathar le nacijake themesko kaj ashevelas agresija protif le Rromende kathar privatni manusha (pe jekhfjalo vramja meklas institucionalno stepenimos thaj eksplojtacija) kaj sas e faca kathar o feudalizmo numa pe kaver vast djas basikno ferimos kathar o trajo le Rromengo thaj sa le avre themutne kathar sa penge dushmaja ferdi le nacijake-themestar.

Ando mashkar le 19to kenturako kadi stretegija kezdisajli te avel bi-bukjarimaski kana industrijalno kapitalizmo thaj e filosofija kathar o rasizmo shpidas le nacijake-thema te aven maj opresivni karing penge minoritetura. Tela kadale bersha arakhas cine lokalni Rromane organizaciji kaj anklenas kathar Nevo Jorko zhi-ka Sofija kaj rodenas te aresen ampochimata le gunbernonensa kathar o pharravimos penge trajonenge kathar le urbanizacija kathar industrijalno kapitalizmo. Numa nitala vuni mothodine ke sas internacionalni/sare-themenge, sa pendar ampochisavajle jekhe themesa.

Personalni phanglimata mashkar le Rromende avile majpashe ando 19to kentura kathar Rromani migracija numa e politikalno strategija ashelas te ankolisavol na te tromavel/del provokacija le nacijako-them kaj ando svako riga ande lumja rodelas te kontrolil, asimilil vaj te mudarel le Rromen thaj le avre metropoliticka minoritetonen. Le Nazisticko stepenimos kaj sikadjas o drom kaj o Rromano Porrajimos kaj avilo pasho te khosel antrego le Rromen. Kadi kerdjas but jazno ke le Rroma nashtisajle te skepisavon kathar e pudjarja kathar le nacijako-them. O perimos kathar Nazizmo astardjas o kezdimos kathar e deligitimacija kathar o kolonializmo thaj rasizmo thaj ande Amerika, o marimos protif o rasizmo thaj le anti-kolonializmo ande avre themende sikadjas diferentni gindura strategijake kaj le Rromane aktivistura. Ando kezdimos le Europicka populacija chi dikhlas le bijandomos le Jizraelesko sar tradicionalno nacionalizmo numa sar ekh chachuno mishkimos protif o kolonializmo thaj kadi djas inspiriacija kaj vuni Rromane intelektuvalura ande l’ bersha 1950to vash egzemplo o Matéo Maximoff, o Ronald Lee thaj o Vajda Voevod.

Kon sas kadale Rromane intelektuvalura kaj sas len o suno anda ekh diferentno futura le Rromengi maj palorral kathar o bersh 1945? Jekh importantno drakhin sas e Romani Nomenklatura ande Sovecko Unija. Kadale sikade Rroma kerenas buki ande civilni thaj katanicka birokraciji². Pengi influencija sas maj but privatni numa sas len publikicko faca ando Teatro Romen³. Kado grupo kumuntilas/hulavelas ekh fjalo internacionalizmo kaj pakjalas le Sovecka gogjaver manusha pe kadi epoka kaj sas barjado kathar o phirimos ande lumja kana sluginas kadale manushe ande katanija. Thaj-vi, kadi folosofija azbadjas le Rromen kaj kerdine viziti ande Moskva thaj le Baltikicka Republiki kathar le thema kaj avile kethane/maladine ando COMECON maj palal kathar o bersh 1948 sar o Bulgaricko Rrom, Demeter Golemanov. E Romani Nomenklatura sas les te kerel pesko ampochimos le komunisticka autoritetonensa numa von sas e rredichina kathar le kentralni thaj estikani Europicka ageseske intelektuvalura kethanipasa e seminalno asosiacija Romano Phralipe kaj sas fundime ande Makedonija ando 1947 kaske membrura inkluzilas O Abdi Faik.

Maj dur vestikano, ekh artistisko kidimos kathar Rromane autoria thaj muzikantura kezdisajle te kiden-pe ando Paridzhi. O Matéo Maximoff kon sas a pervo/majangluno Rromano autori kaj ando bersh 1946 xramosardjas anda e genosida le Rromengi thaj te kerel peski kondemnacijak kodolestar⁴; Ando marimos, o Maximoff sas robjash ande Vishickone Koncentrako Kampo. Thaj-vi vo sas jekh ando ankolo kaj fundisarde Études Tsiganes, ando bersh 1953. Finke sas les problemi peske Kalderashicko familija (peski dej sas Manouche), avilo telal e vatra kathar Stevo thaj Loulou Demeter, le bare kathar le Demetericko vica. Von kezdisarde e pervo/majangluni Kalderashicka kongregacija kathar le Pentekostalno Light and Life Movement (La Vie et Lumière) ando bersh 1960, ando Saint-Denjs, ekh pogeja le Paridzheski.

Nitala penge kongregaciji sas hulade, avile ando kontakto le Manushicka muzikantonensa sar o lavutash o Charles Reinhardt. Aver membro ando kado ankolo sas o Yul Brynner kaj sas hamime Rusicko thaj aver polekra. Vo sas gilabajitori thaj cirkash kaj areslo ando Paridji ande l’ bersha 1930to. Nitala pasajlo o dujto lumjako marimos ande America sar Francuzickonja shibako vorbitori po radio oprimasko, akana avilo filmako aktori numa azhukerdjas ando kontakto peske Rromane amalensa ando Paridzhi thaj djas suporto kaj le internacionalno mishkimos politikalnones thaj peske lovensa zhi-ka mulo. Aver Rrom kaj avilelas butivar ando Paridzhi sas o Jarko Jovanovic kathar Jugoslavija kaj bashavelas e balalajka mishto. Wo kerdjas le koncentrake kamposki verzija kathar o traditionalno gili ‘Gelem, Gelem’ vash le Jugoslavaki emisija ando bersh 1949. Maj palorral kerdjas nevi verzija kaj avilo o Rromani internacionalno himno pala o pervone/majanglune Lumjako Kongreso (World Romani Congress) ando bersh 1971. Aver membro le ankolosko sas o Jan Kochanowski, o majangluno Rrom kaj sas les Ph.D ande lingvistura. Ekh azilanto kathar e Latvija kaj ljas-pe te beshel ando Paridzhi.

Ando bersh 1958 thodjas-pe ando kado grupo kathar talentime Rroma 0 autori thaj artists Ionel Rotaru, ekh Rrom kaj avilo kathar e Rumunija vaj e Moldova. Ando bersh 1959, bushajlo Vajda Voevod III thaj koronovisajlo o ›thagar/emperato le Ursarengo‹. E sirimonia mejazolas o tejatro kaj e medija kamelas thaj buflisardjas pe svako riga le slikansa kathar o Paul Almasy⁵. Kadale slike sikade o phurano Voevod kana hamilas pesko rat te del pesko thagaripe le Rotareske ande sirimonia kaj mejazolas vareso kathar ekh Hollywoodesko filmo thaj shaj dikhjolas sar shuklo komentaro po nadomult coup d’état kathar o Gineralo De Gaulle kana fundisardjas La Panzhtonja Francuzicko Republika desar vuni shona. Thaj-vi sikadjilo jaznones ande sirimonia sas e Deklaracija kathar le Chachimata le Manushenge. Le Voevodeske tejatripe cirdjas le Paridzhake Rromane intelektuvalura kaj garades bushonas-pe ›le chachune Bohemjanura.‹ O Rotaru nas sar le Polichicka thagara kathar o thagaripe Kwiek kaj nas les azhutoria/vortacha, ande Paridzhi, o Rotaru sas les but Rromane azhutoria ande Rromani kumpanija thaj mashkar le imigrantura kathar e Rumunija thaj avre themendar kas azhutisardjas penge imigracijasa thaj majpalorral delas lenge azhutimos te len reperacijake mangimata kathar o Vestikano Njamco. Le Rromane intelektuvalura thodine-pe lesa ando pesko marimos. Purme azhutisarde les duj do-pash phrala kaj sas hamime Franzizicko thaj Rudaricko polekra kaj bushonas-pe Jacques thaj Louis Dauvergne. Von parrudjile penge anava kaj politijkalni anava Vanko thaj Léulea Rouda. O Vanko sas paralegalo thaj meklas peski firma e vramja te rodel Rromane rodimata bi-lovenge. Kethane, fundisarde duj organizaciji, o Organisation Nationale Gitane (ONG), thaj o Communauté Mondiale Gitane (CMG). Kadi e majpaluno, shaj-vi te avelas la majanglunja chachunja internacionalno Rromani organizacija. Vuni majanglune organizaciji sas len inernacionalni anava numa kadi sas o majangluno kaj sas les membrura ande maj but kathar jekh them. Kadale organisaciji publisarde dzhurnalo kaj busholas La Voix Mondiale Tzigane⁶ (O Rromano Lumjako Glaso) ando 1961 [Francuzo kompozicija, 2nd para. The emergence of the Roma Civil Rights Movement in France] thaj trajilas zhi-ka 1968.

O Voeda Voevod phirelas pe svako riga ande Europea te rodel azhutoria/vortacha, dazhi kerdjas vizita kaj Londono thaj le Irlandicka Phirutne ando Dublino telal penge sherutno o Joe Donohue thaj o Grattan Puxon ando bersh 1964 thaj kerdine lenge azhutoria/vortacha ande pesko marimos ando CMG⁷. Thaj-vi o Rotaru thodjas/chutas shpidimos/pritisko pe Njamcicko guberno pala reparacija. Kidas le anava thaj storia kathar le viktimura kaj ashile zhivindi kathar le kampura koncentracijake ande but thema. Maj palorral shpidas o Grattan Puxon thaj o Donald Kenrick te keren penge rodimos te sikavel o mangimos pala Porrajimaske reparaciji. Numa po Februari 26, 1965, cira maj anglal kathar e vizita ando Francuzo kathar le Njamcicko Kunselari o Erhard, o guberno Francizicko peradjas pe sila o CMG⁸, Phendjas ke phaglas o zakono finke sas bi-themenge membrura ande organizacija. O Vajda Voevod nas les Franciuzicko pasaporto thaj nashlo kathar o Francuzo thaj delas chudeci mediake reportura/lila [The emergence of the Roma Civil Rights Movement in France, Francuzo narativno kompozicija, p.3] kathar diferentni thema⁹.

O xamos mashkar o Voeda Voevod thaj le avre membrura kathar o CMG sas le bedi kathar le Rromane kustomanura/klientura ke manglas but love lendar pe peski komisija te rodel penge mangimata kathar le Njamcicko guberno pe pengi partija. Kana o Voeda Voevod nas ando Francuzo, le phrala Rouda line kontrolo kathar La Voix Mondiale Tzigane thaj kezdisarde nevi organizacija bi le Rotaresko. Kadi busholas o Comité International Tzigane (thaj ando duj bersh kadi parrudjas pesko anav kaj o Comité International Rom). Kadi organizacija inkluzilas sa le vestime thaj phurane suporteria kathar o CMG thaj komitijenge membrura kathar desh Europicka thema thaj o Ronald Lee ande Kanada thaj e Miriam Novitch kathar le Holokustesko Muzako ando Jizrael¹⁰, thaj von kezdisarde te anzol karing Rromane kulturalni organizaciji ando Estikano Europea. De vramja vramjatar le phrala Rouda thaj penge azhutoria/vortacha zumade te keren ampochimos le Rotaresa. Ando Majo 1971, majpalal kathar le Majanglune Lumjako Kongreso, pesko sekretaro Grattan Puxon, (suportime kathar o Jim Penfield, o Tom Lee, thaj o Thomas Acton) dine-pe ando divano ando Paridji kaj zumadine te aresel ampochimos pe trejaba kathar le reparaciji. Chi anklisto mishto thaj o Rotaru duradjilo ando chudato kolkoripe.

Nitala o CIR sas chachunes internacionalno ande kompozicija, le jakha kathar le organzatoria ando Paridzhi dikhenas pe so trobulas ando Francuzo. Pe kaver vast, le avre themenge membrura pushenas lendar so sas te kerel lenge o internacionalno organizacja pe penge lokalni problemi thaj-vi mangenas te vazden internacionalno kongreso. O Gratta Puxon mothodjas o Gypsy Council kaj sas fundime ando 1966 ke avelas lasho gindo te kerel Kongreso ande Anglija te kerel lashi faca pala le Britanicko guberno. O Vanko Rouda planisardjas ekh baro Kongreso te prindzhardjol kathar O Kumsilo le Europicko kaj lelas than kaj o Palacijo kathar le UNESCO thaj djas peski zor te kerel kadi te pasil-pe. Ande vurma, o Grattan Puxon kerdjas ekh fjalo coup d’etat. Organajzisardjas baro kulturalno festival kaj sas planime te pasil-pe po Hamstead Heath¹¹. O Puxon pushlas le membronendar kathar le Paridzheski komitija thaj le avre orgnizacija lipime/phangli kaj o CIR thaj dine lenge sugestiji ke shaj-vi te vazden kidimos maj angle ande Chelsfieldeski shkola kaj o CG membro Brian Raywid sas o kuzinitori. Inke ando pesko shukar suno kathar o Palacijo le UNESCO, o Vanko Rouda kerdjas peske vizitake planura te zhal ande Anglija. Purme, duj kurke maj anglal kathar e data, o Puzon phendjas ke sas preja but zhene kaj avenas kaj o kidimos ke nas alternativno numa te bushol kado kidimos le Majanglune Lumjake Rromano Kongreso. Bi-shibaki, e komitija kathar o CIR nas aver alomos numa te aven de akordo kakalesa thaj te gulajin o fait accompli kaj kerdjas o Puxon thaj pesko talento te cirdel e medija te kerel publiciteto kaj sas barjardo pa ekh avrune muzikako festivalo po Hamstead Heath. Ando kodo, so sas planime sar ekh cino kidimos aktivistonengo barilo ande importantno sluchajo ande lumjaki historija Kadi ferdi pasajlo veska kodolo aktivistura kerdjas historija, Shtarenge kathar le diligatura sas Rromnja, pe kadi data ekh kulturalno inovacija.

O Kongreso kerdjas e medija te pakjal o nashtipe pasilas thaj kerdjas ekh publikicko rekordo kathar o sluchajo¹². O Matéo Maximoff tolmachisardjas sa le vorbimata ande Rromani shib. Le gubernura ande liduj, le Komunisticko thaj le Kapitalisticko lumja ashunenas lengo glaso. Dine ando gor te lel o suporto kathar akademikicka thaj socijalni bukjake orghanizaciji bi te meken len te len kontrolo kathar le Kongresenge organizaciji. O Thomas Acton pushlilo te organajzil ekh konferencija kaj Oxford University maj anglal kathar o phuterimos le Kongresesko te gonil le membrura kathar le Gipsoloristicko Socijeteto thaj le membrura kathar o Études Tsiganes dur avri kathar o divano ando Chelsfield (nitala Mateo Maximoff, Jan Kochanowski thaj o Ian Hancock sa vorbisarde/dine duma kaj konferencija.¹³

Sas jazno/klaro ke o Kongreso sas ande l’ vasa le Rromenge, na ande l’ vasa le non-Rromenge kaj suportinas le Rromen kaj le Rroma sas ferdi fakalecura/papushi.

Thaj-vi o Kongreso sas telal e vatra kathar o guberno la Indijako najisimos kaj o Weer Rajendra Rishi kaj sas oficialo ande Londonoska Indijaka Bari Komisija. O suporto kathar le Indijako guberno vash le Rromane kulturalni organizaciji ando Estikano Europa azhutisardjas le Rromen te organajzin thaj te keren internacionalni kontaktura kana e India ljas pe peste e funkcija kathar le Rromenge dako them ande le Komunisticka nacionalni minoritetoski sistema. Rromane diligatura alosarde o Rromano stjago, o himno Dzhelem Dzhelem thai o Internacionalno Rromano Ges/Dives (Aprili 8) kaj si priznajime akanutnes.

Thaj-vi le diligarura alosarde ekh desh-punto programo kaj sas prezentime kathar o Juan de Dios Ramirez Heredia [Shpanija, kompozicija], (majpalorral vo avilo membro ando parliamento ande Shpanija) thaj dine pengo akordo te keren ekh sistema kathar komisiji save vazdine vuni kidimata desar but bersha¹⁴, numa ferdi kana sas len e vatra kathar sponsera.

O WRC-CIR zhalas maj dur bi penge lovensa thaj nas len bukjarnichi. Kerdine planura te vazdel o majpasho Kongreso kaj o Palacijo kathar le UNESCO ando Paridzhi ando 1973, thaj ande Jugoslavija ando 1975. O Grattan Puxon ovstavkisajlo kathar o Gypsy Council thaj mukisajlo kaj e Skopje te azhutil te kerel o internacionalno administracija la Skopjatar. Le shinade zakonura nas xramome, o Kongreso ando Palacijo kathar UNESKO skepisajlo lendar thaj e politikalno kriza ande Jugoslavja ashadjas penge planura kothe. O perimos kathar o Vanko thaj o Loulea Rouda te organzjzin aver Kongreso shpidas vuni diligatura avrjal o mashkarutno ankolo te keren independentno akcija. O Anton Facuna kathar e Bratislava thaj organajzatori kathar le Slovakickone Rromani Unija bishaldjas lenge plano ande Rromanes kathar ekh kidimata statutonenge vash ekh korpo kaj busholas RIKSO (Romáñi Internacionálno-sociaálno-kultúrno organizaciá)¹⁵, kaj sas les o slogano, ›Andro amáro jekhetániben hi amáro zór!‹ [sic]. Maj but le membronendar kathar CIR suportisarde o gindo kathar kadale zakonura te aven e fundacija pala o sekundo Kongreso. Kado sekundo Kongreso sas organajzime telal o anav kathar ›The International Romani Union‹ pa le independentni membrura kathar o CIR, Kadi shaj-vi te avelas o majangluni data ke ashundilo o svato Internacionalnonja Rromani Unija.

Sas telal kado anav ke o sekundo Kongresso sas organajzime, fundime thaj thodino ando than ando bersh 1977. O bersh 1977 sas o kezdimos kathar le Internacionalno Rromani Unija. O Mateo Mazimoff kerelas buki ekhe Shvajcesa kaj sas dzhurnalista ande medija thaj vo xoljajlo kana le Shvacicka granicaria chi mekle e orkestra kathar o Schnuckenack Reinhardt te aven ando them te bashaven muzika finke von sas ́Sintura. Kethane, liduj phukjarde Le Lumjako Kunsilo le Khangeriange te del e vatra kathar Le Sekundone Lumjake Rromano Kongreso (pe 8 kaj 12 Aprili, 1977) kaj ljas than kaj o John Knox esko Kentro ande Geneva.

Jekh kompletno riporto Inglezickones thaj Rromanes anklisto ando Dzhurnalo ROMA¹⁶, sikadjas ke vuni 120 diligatura thaj obzervatoria kathar 26 thema beshlas po Kongreso. Ekh baro riporto kathar e legalno pozicija le Rromengi ando Vestikano Europa sas adoptime kathar o Kongreso thaj bishaldjilo kaj le Europickone Ekonomikicko Komuniteto thaj le Europicko Kunsilo.¹⁷

Sas thaj shaj-vi te avel konfuzija anda kadale zakonura. Le Facunaske zakonura nas adoptime finke nabut kathar le diligatura dikhle kopiji lendar¹⁸ thaj kerdine komisija te lasharel thaj te skurtol o tolmachimos kaj bishadjilo kaj le Kethanutne Naciji kathar ekh grupo kaj mothodjas ke von sas o ›Internacionalno Komitija‹ kaj kerdjas leduj, o majangluno thaj o sekundo Kongresura. Le Kethanutne Naciji djas certifkacija kathar kadi reristracija ando bersh 1979.

Bi-baxtales pe kado mangimos, o CIR zhalas angle ando Paridzhi telal o vast kathar 0 Vanko Rouda thaj o Léulea Rouda kaj nas alome ando sherutnipe ande Geneva. Von chi mangenas te lel e ligitimacija kathar o IRU thaj le Sekundone Rromane Lumjako Kongreso Chachunes, kana o CRI ampochisajlo la Rromanja Unijasa kaj Le Tritone Lumjake Rromano Kongreso ando Gӧttingen ando 1981, akharelas kodo Kongreso le Dujtone Lumjake Rromano Kongreso. Numa chi jekh Francuzicko diligato sas alome kaj le Rromane Unijako Presidio ando 1091.¹⁹

Le zakonura kaj sas prezentime kaj le Kethanutne Naciji ando 1978 sas problematikalni ande avre droma/manijeri. E sistema thodini. chutini ande l’ zakonura sas les emfasiso ando kethanipe opral savorrende. Sas demokratikno kentralizmo ando COMECON. Trobulas te avel, chi jekh aver konstitucija dashtilas te inkluzil le Komunisticka thema telal e Komunisticko sistema thaj o Komunizmo sas te trajil pe aver desh-u-duj bersha. Nas problema vash le Kethanutne Naciji finke sa le Komunisticka Servisetura kaj prezentinas kathar le Sovecka thema trobulas te keren kasave zakonura pe kadi vramja, normalno sas. Ande l’ bersha 1971–1977, nashtisajlo te keren xramome zakonura te anen kethane le gogjaver ulicake anarkistura ande Vestikanone Europicka Rromane organizaciji thaj le kulturalni organizaciji kaj egzistilas telal le themesko socializmo. Informalni slogi kaj kerdjas o Sekretaro o Grattan Puxon rrazilas le zurale moske slogi kerdjile ande l’ bersha 1970to, ampochimata anda o sherutnipe dashtisajlo vash o IRU te vazdel na ferdi o 1978 Kongreso numa thaj-vi o Kongreso ando bersh 1981 ando Njamco kaj o Romani Rose sas o xulaj. Kado Kongreso sas o majpaluno saveste avile sa le maj bare fakciji. O Romani Rose sas alome Dujto-Prezidento, o Sait Balič sas o Prezidento, and o Rajko Durič sas o Sekretaro²⁰.

Pala kodo, o ampochimasko talento kathar o Grattan Puxon bilajlo kana mishkisajlo kaj Amerika pala personalni razlogura. O Romani Rose nashtisajlo te inkerel kadi sistema le Rromensa ando Estikano Europa thaj, pe jekhfjalo vramja te kerel konstruktivno kethanipe le organizacijansa ando Vestikano Njamco. Chi dikhjolas ando chi jekh Lumjako Rromani Kongreso desar 1981. Le Rosesko baro rivalo ando Njamco, o Rudko Kawczynski, kaj organajzisardjas le migrantonenge Rromen kathar Esitakono Europa, avilo kaj Le Shtartone Lumjake Rromano Kongreso numa vo nashtisajlo kerel buki ande sistema kaj kerdjile pa le Komunisticka birokratura na feder kathar o Romani Rose. Desar kadi vramja manas kethanipeski Rromani organizacija ando Njamco.

Averutnes, ande l’bersha 1980 to, le oficijeria kaj sas len suporto ²¹, kathar le akademikicka aktivistura o Nicolae Gheorghe, o Ian Hancock thaj o Marcel Courthiade, zhanas angle sar le bare konsultivni policijake sherutne thaj dashtisajle te len registracija ando UNICEF sar Rromano Serviseto ando bersh 1986. Numa le Shtartone Lumjake Rromano Kongreso nashti vazdinjol majanglal kathar Aprili 8, 1990, ando Serocl, Polska²². Megdata dashtisajlo ferdi kathar o sponsoripe kathar fundaciji, ando kado kaso, kathar o Marcel Courthiade. Kado Kongreso kezdisardjas importantno shibaki buki thaj-vi kerdjas baro oportuniteto vash le diligatura kathar le Komunisticka thema te zhan kaj jekh internacionalno kidimos pe pengi majangluni vrjama. Numa nashti sas leske te lel supporto kathar le maj efektivni thaj le maj zurale Romane aktivistura. Liduj, o Rudko Kawczynski thaj e Ágnes Daróczi, chi kamenas te slugisavon sar oficijeria makar ke o pritisko thodino pe lende te keren kodo. Ando bersh 1994 o Juan de Dios Ramirez, membro ando IRU, vazdas bare internacionalnone Shpanjolicko Konngreso bute participantonensa kathar o IRU numa kodo nas prindzhardo sar ekh sluchajo kathar e Rromani Unija.²⁴

Ando bersh 1993 e Internacionalno Rroman Unija sas vazdini kaj Kategorija 11 thaj sas dini Konsultivno Statuso ande l’ Kethanutne Nacija. O sherutnipe kathar o Rajko Duric avilo chudato thaj parrudjas le Kethanutne-Nacijako reprezentivo o Ian Hancock le non-Rromesa, o Paulo Petrosanti, Italijano radikalno politikano. Majpalorral kathar xasardjas prindzharimos kathar le Kethanutne Nacija, ostavkisajlo sar prezidento kathar o IRU thaj o sekretaro, o Doktoro Emil Scuka thaj o Dujto-Prezidento o Victor Famulsen line-pe te vazden le Panzhtone Kongreso kaj ljas than ande Praxa pe l’ 24 zhi-ka le 28 Julio, ando bersh 2000²⁵.

Pe kadi vramja, ando Njamco, o Romani Rose kerdjas so shaj te avel e maj zurali kathar le nacionalnone reprezentivni organizaciji. Pe jekhfjalo vrjama O Rudko Kawczynski kerdas le Europicko organizacija kathar Gipsonenge, Rromane thaj Phirutnenge Organizaciji kaj sas len le maj but nerimos/uspexo sar ampochimasko parteneri. Majanglunes ando Rromano Nacionalno Kongreso, purme ando Standing Conference of Romani Organisations (Ashimasko Konferencija kathar Rromane Organizaciji) sar o rivalo vash o IRU ande l’ Panzhtone Lumjake Rromano Kongreso. Desar 2004 zhi-ka 2015 Le Europickone Rromane thaj Phirutnengo Forumo kerdas kooperacija kathar o IRU sas jekh membro kathar kodeja federacija kethanipasa evandzhelikalni thaj ternipaske organizaciji. Ekh nevi fenomena ando ERTF sas o anklimos le zhuvljango sar e Soraya Post (kas majpalorral avili e trito Romnjako MEP), e Ágnes Daróczi thaj e Miranda Vuolasranta [Rromane Zhuvljange Mishkimaski kompozicija, The Building Blocks of the Romani Women’s Movement in Europe]. Kadi sikadjas le barjarimaski influencija kathar le Rromane zhuvljango Mishkimos kaj falilas pe kadi vramja ando IRU. Thaj-vi o ERTF anklisto po Interneto thaj kado avilo le organacijako internacionalno faca kathar o Rromano mishkimos²⁵.

Kodole Rromane intelektuvalura kaj avile importantni oficijalura ando internacionalni organizaciji sar o Nicolae Gheorghe thaj o Andrzej Mirga ande Ofisa vash Demokratikicka Instituciji thaj Manushenge Chachimata kathar e Organizacija vash Kooperacija thaj Sekuriteto (OSCE-ODIHR), azhutisardjas te kerel seguro ke o ERTF ashelas sas ampochimasko parteneri ande l’Europicka instituciji pe skurto vramja ²⁶. Cirra cirratar o difikulteto te inkerel ekh buflo radikalno maladimos thaj o posibiliteto te pherel le mangimata kathar le Europicka instituciji barile. O Rudko Kawczynski ostavkisajlo thaj o ERTF xasardjas peske Europickone lovengo suporto numa zhalas angle sar pritiskosko grupo. Le Panzhtone Kongreso sas jekh anda le maj bare thaj zurjardo sar le Majangluno Kongreso pa ekh kethanipasko akademikicko konferencija thaj le kulturalno festivalo khamorro kaj akana avilo bershesko sluchajo. Kadi djas o Emil Scuka jekhfjalo prindzharimos kathar le Chexicko guberno kaj ljas o Romani Rose kathar o Trito Kongreso kathar le Njamcicko guberno. Le Panzhto Kongreso djas e faca kathar kontestime alomos/elekcija kaj dkhjolas ando le alomaske blokura kaj ankliste ande le trin korpura kaj phenenas ke svakorro reprezentil o chacho IRU desar o bersh 2016. Ande l’ Panzhtone Lumjake Rromano Kongreso le phurane-COMECON thema kerrdine deklaracija ke von sas nacijake-thema numa thaj-vi kerdine deklaracija ke le Rroma si »ekh nacija bi themeski«²⁷. Numa manas definicija anda so sas ekh nacija. Kadi meklas le intelektuvalura sar o Nicolae Gheorghe ²⁸, kaj mishkisajle dur kathar o nacionalizmo sar idejologija, te zhal angle penge bukjasa ando IRU te aresel pengo suno kaj vo sikadjas ando pamfleto kaj xramosardjas kethenipasa Andrzej Mirga te kerel ekh grupo kaj sas le maj gogjaver thaj le maj talentime manusha le Rromendar²⁹.

Kado nevi verzija trobulas neve zakonura, numa kadale neve zakonura chi kerenas buki nafeder kathar le zakonura kathar 1978. Kadi problema avilas kathar e diferencija kathar le tekstura Inglezickones thaj le tekstura Rromanes. Kado kerdjas pharimos pala von kaj kamenas te keren lasharimata le amendmentonendar. Kadale zakonura mejazolas karikatura kathar lumjako guberno kaj le pudjariji sas separetime/hulade mashkar o Egsekutivo (Presidio), le Krizinitoria (e Kris), thaj e Legislatura (O Parlamento) thaj bute shukare-ashunimaske titulura vash le oficijeria. Numa o mishkimos anglal kathar kado pale-zhivindo IRU pelo majpalal kathar le Emil-Scukasko jilo pharrulo maj anglal kathar le Shovtone Kongreso. E SKOKRA le pan-Amerikake Associjacija kathar Rromane Servisetura kaj sas fundime ando 2002 thaj inkluzilas o Jorge Bernal, o Ronald Lee thaj o Ian Hancock ³⁰ savorre kaj sas ando kontakto le Europasa chi thodine-pe membrura ando chi jekh Europicka orgaizaciji. O vestime Italjanicko Rromano lavutash/muzikanto, Santino Spinelli, anklisto te avel o xulaj vash le Shovto Lumjako Rromano Kongreso kaj ljas than ando pesko ateleri ando Lanciano ando bersh 2004. O Stanislaw Stankiewicz sas alome Prezidento thaj ashelas ande ofisa zhi-ka le Hiftatone Lumjake Rromano Kongreso ando Zagreb ando 2008, O sekretaro ando 2004 sas o Zoran Dimov thaj ando 2008 sas o Bajram Haliti.

E tribujala lovengi thaj o stepenimos kathar o ERTF ande pratikalni Europicko politika kerdjas o sherutnipe kathar o IRU te avel bi-najisimaski buki thaj ando bersh 2012, Bajram Haliti (le Joven-Demjanovicesa) vazdine fundimasko alosarimasko Kongreso kathar ekh Nevja Lumjaka Rromani Organizacija (WRO) ando Beogrado³².

Makar ke peski konekcija vuni chache-phakenge ande Serbija thaj ande Indija, dashtisajlo te lel suporto kathar vuni phurane membrura ando IRU kana kerdjas kolaboracija la Indijake gubernosa te vazdel le Internacionalnone Rromani Konferencija thaj Kulturalno Festivlo ando Nevo Delhi ando Februari 2016.³³ Pe kadi vramja o pharrajimos kathar o IRU zhalas angle. Ando 2013, O Florin Cioba, jekh Rromano Pentekostalno pastor kaj phendjas ke ljas pe heritancija o »thagaripe« kathar pesko dad, o Ion Cioba thaj vo sponsorisardjas kongreso ando Sibiu, Rumunija, pesko vatrako gav, kaj vo sas alome Prezidento. Kana mulo, pesko phral o Dorin Cioba phendjas ke vo sas akana o nevo Prezidento. But manusha kathar le IRU phurane oficijeria line xoli thaj kidine-pe membri kathar le Oxtotone Lumjake Rromano Kongreson thaj vazdine kaj phendine sas le Injatone Lumjake Rromano Kongreso kathar le IRU ande Riga, Latvija (2015).Kathe alosarde o Normand Rudevics Prezidento thaj gindisajle numa odbilisarde ande vurma ekh propozalo vash demokratizacija kathar ilektronikicko alomos kaj sas propozime kathar o Peter Antic thaj suportime kathar le 8 Aprilesko Mishkimos kaj sas fundime pa o veterano kampanjeri o Grattan Puxon kaj vazdas o majangluno Kongreso ando 1971.

Avre membrura kathar le IRU mangle ke o Dorin Cioba vazdel ekh Injato Kongreso kaj ljas than maj palorral ando 2015 ando Sibiu. Pe kado kidimos vo djas pesko solax te del atvetura sa lenge pushimata te sas te den leske dosta vramja. O Zoran Dimov sas alome Sekretaro te vazdel o kidimos kathar o Parlamento kathar le IRU te surruchiisarel e futura kathar le Ciobasko prezidentipe. Kana vazdine o kidimos ande Skopje, chi avilo o Cioba thaj surruchisajlo te vazdel le Deshtone Lumjake Rromano Kongreso ande Skopje pe 17 zhi-ka Marzo, 2016.

Kado Kongreso alosadjas o Zoran Dimov o Presiento thaj kidas suporto finke surruchisardjas ke le o IRU mora te adoptil ilektronikicko alomaski sistema.

Numa o Rudevics ande Riga thaj o Cioba ando Sibiu zhan angle te reprezentin organizaciji, svakorro phenel ke pengorro sas o kolkorro thaj o chachuno IRU³³. Kana inkluzis le WRO si akutnes shtar organizaciji kaj roden te reprezentin le Rromen inkjal e lumja, thaj e SKOKRA [Latinickonja-Amerikaki kompozicija, Development of Roma Civil Rights Movements in Argentina and Latin America] thaj ERTF, zhan angle te mangen ekh pan-Amerikako thaj ekh pan-Europicko mandato. Thaj-vi o WRO phendjas ando pesko kidimos ando Budapest ando Junio, 2017, ke kodo kidimos sas le ›Injatone Lumjake Rromano Kongreso‹.

Diljarde kathar o bi-kethanipe kaj chi kerdjas but te promotil diversiteto, but Rromane intelektuvalura thaj Eurokratura surruchisajle te keren participacija ando nevo Europicko Rromano Instituto vash le Arti thaj Kultura kaj sas fundime ando bersh 2017. Kado bi-kethanipe shaj garavel o progreso kaj kerdjilo. Desar naj len sherutnipe ando pengo komuniteto, sar le avre Rromane Serviserura, le internacionalni organizaciji musaj te zhan polokorres te maladjon thaj te na tromaven le non-Rromane autoritetura. Maj anglal kathar 1971 o gindo kathar jekh internacionalno Rromani organizacija dikhjolas sar ekh suno kaj nashti avel. Akana si normalo te gindisavol ke transnacionalni korpura mora te keren konsultacija le Rromensa; o vakimos kathar le internacionalni autoritetura rrazil le tradicionalni dosharimata protif le non-Rromane politikanurake von si bi-kethane thaj bi-harnichi. Amborim o maj lasho atveto kaj kado vakimos kerdjilo kathar o maj phuro diligato kathar e Rumunija kaj shtarto Kongreso. O Presidento kaj sas sig te ostavkisavol, O Sait Balic, sas diljardo kathar le lugone xamata mashkar le shtarvardesh Rroma ande l’ Rumanicko diligacija ashadas e sesija pala do-pash chaso te pijen kafa thaj pushlas le Rumanickone Rromendar te zhan ande aver soba te surruchin sar te alon le Rumunicko voto/alomos bi te xan-pe bi-agoreso. Ashundile zurale glasura ande soba thaj purme sa avile palpale ande bari komora. Pengo maj phuro diligato, ekh Pentekostalno pastor kaj sas les oxtovardeshbershengo djas duma savorrenge. Phendjas: ›De bute bershendar telal o Komunizmo mothode amenge sja te vorbis jekhe glasosa. Purme pasajlo amari revolucija. Akana khonik nashti mothol amenge te das duma jekhe glasosa.‹ O kompleksiteto thaj o diversiteto kathar le Rromane politikalnono mishkimos avile te ashen amensa.

Rights held by: Thomas Acton (text) — Ronald Lee (translation) | Licensed by: Thomas Acton (text) —Ronald Lee (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive