Le manuš, so vorbin pa kado bajo, ži aďes dikhenas pe kado fere sar pi problematika le »genderoski« (šaj phenas, hoj maj but vorbijas pe pa kado, sar si áver le žuvľáne taj le muršáne gindura taj soski si lengi situácija maškar le manuš). Kadale módosa zumavenas le aktivistura te keren o žuvľáno than ando politicko aktivismo taj ando miškipe pa romane civilna čáčimátura. Pi histórija le Romengi ande politicko aktivismo šaj dikhas, hoj kodo, vaj si vareko i žuvľi vaj o murš, savi si la vaj les rasa taj etnickívo identita, vaj si čorri/čorro vaj barváli/barválo, kado si sa principura, so vezetin o sistémo, so šuven le manušen andi áver pozícija andi luma.

Kadal principura keraven i struktura le aktivismoski taj leski reprezentácija, taj keren vi kodo, ko šaj lel hásna vaj níči kadale sistémoski, taj sáve manuš šaj chuťilen maj lókes vaj maj pháres báre pozíciji andi luma.

Ande kadi koncepcija naj sa intrégi Rom téle inkerde taj či na naj sa intrégi romane aktivistura khetánes upre vazdle taj naj le sa jékh respekto; si maškar le but féliticka Rom, so šaj aven akársoske.

Kadal vorbi, so si téle skirime, kamen te sikhaven pe kodo, save gindura sas le romane žuvľan vaj kecave aktivistken vaj aktiviston, so si le áver sexuálno orientácija (LGBTQIA) taj kamen pále te dikhen pe kado problémo la romana emancipácijasa.

Aba anglunimastar, kana kezdindas o bištato šel berš, aba ando októberi 1904, šaj dikhas, sar sas le romane žuvľa andi Bári Británija ando Birmingham igen choľárde taj torďile anda kodo, hoj te na šuden le gáže le Romen ávri pa kado than, káj bešenas, taj azír šudkrenas le šavoren télaj grast taj télaj vurdona, taj upre márnas kadalen, so trádenas le vurdona, hoj te tapošin téle kodolen šavoren¹. Ži andi kadi vráma sas le romane organizáciji feri varekana vezetime le žuvľandar, taj vi te sas, bisterde pré lende vaj nás khanči téle skirime prá le², ke kodi histórija pa politicko emancipácija sas sa téle skirime le muršenca, taj von kado, so kerenas le žuvľa, či inkrenas hoj si podstatnívo (importantno).

Romane manušňa taj lengo miškipe pa manušáne čáčimátura, so vezetinas varekana

O maj báro romano politicko aktivismo kerďolas ando bišto taj ando trandato berš, šele beršenca ángla, andi Románija taj andi Poľska. Andi Románija zumade ando berš 1933 te šon le Romen, hoj t ́aven khetánes, taj te šon le ande duj politicka organizáciji: O Generálno asociácija le Romengi andi Románija (General Association of the Gypsies in Romania) taj i Generálno Unija le Romengi andi Románija (General Union of Roma in Romania). Ande varesave importantna thana andi Generálno Unija... sas šudine vi romane žuvľa. Sar sikhavimáto šaj phanas, pi regionálno rig la Generálna Unijaki... ando fóro Sibio line ávri jékha Romňa sar vice-prezidentka³ (dújto maj bári). Ando ochtoto októberi 1933 andi Bukurešťa téla vast la Unijako... so vezetijas o G.A Lazareanu-Lazurica, sas kerdo o kongresi perdal maj but sar duj šel manuš⁴. Khote phendine te keren i žuvľani sekcija la Unijaki ..., so bi siťardinó taj vi dinó žutóri le romane žuvľan. Le delegátura kamenas, hoj t ́aven le gramotníva žuvľan (so žanenas te skirin taj te ginen) kecave čačimátura, sar le muršen andi »krísi« (Council of Elders; i sekcija, káj vezetinas taj vorbinas le phúre Rom)⁵ . Ando berš 1933 inkrenas kado gindo igen progresívnoneske ando kontexto le márimasko, so kamenas hoj t ́avel avri kodo, hoj t ́aven le žuvľan kecavi situacíja taj kecave čáčimátura, sar vi le muršen (i Románija das le žuvľange o čáčimo te kiden peske ávri andi politika manušen, save von kamen, feri ando berš 1946). I Alexander Klimová phenel (vi te vareko phenel, hoj lake vorbi torďon pe spekulatívna, sekundárna hírura), hoj ande západno Europa sas feri jékh romani orgánizacija, so či torďolas pi či soski rig, taj bušolas i Panhellensko kulturno asocijácija le gréckone Romengi (Panhellenic Cultural Association of Greek Gypsies), so sas keravadi duje romane žuvľandar maškaro angluno taj o dujto lumako márimo, ando berš 1939⁶.

Romane manušňa ando márimo (Holokausto) (1939–1945)

Sostar si mišto te vorbij pa kodo, so zumadine le romane žuvľa ando holokausto? I nacisticko ideológija maj but žalas karing le Židovura taj karing kadal, so sas anda aver gruppi, sar sas le Rom vaj le Cintura; de varesoske žungále búťa, so kernas le nacistura, sas kerde direkt perdal le žuvla. Varesoske Ňamcicka vaj nacisticka doktora kerenas doktorska eksperimentura pej židovicka, romane taj pej cinticka žuvľa (de von len či akharnas le »Cintura«, de le »Rom« , »Zigeuner«) taj kerenas pré le i sterilizácija taj vi áver žungále zumavimátura⁷. O Szászas kerdas i analíza, sávi sikhadas, keťťi Romane taj Cinticka manušňa zumade o holokausto, so apal pa kodo bajo vorbisárenas, taj keťťi andá le márenas pe anda kado bajo.

I Ceija Stojka, i bejčicko romani žuvľi, ávri trajindas o holokausto, de kodo, so ášilas pe lake, taj kodo, so khote zumadas, mindik sikhavelas le manušenge ande peske keňvi, kípura taj giľa. I Alfreda Noncia Markowska, polcicko romani žuvľi, so vi voj nákhlas o márimo, žutindas le trajimasa pánžvardeše romane taj židovicka šavoren, hoj te na ávri murdáren le, ando dujto lumako márimo.

Romane manušňa: Le aktivistki, so torďile le sistémoske maškar le berš 1945 taj 1989

Pala berš 1945 o romano politicko aktivismo avelas ávri maj bute fejliticka módosa, ke le Rom nás khetanes organizujime. Igen cerra romane manušňan sas le šanca te astaren pe kecave thana, so mindik vezetinas le le murš. O Ungro sas jékh anda maj bute themende, káj astardine pe le romane žuvĺa pej anglune thana, pej maj báre thana andi jékh romani organizácija, savi sas ekh cerra vezetime le themestar. O Stewart⁹ phenel, hoj o Ungro sas o angluno them andi socialisticko Europa, so avilas pe kodo, hoj le Rom sas trobunde andi ungriko politika, taj azír le ungrika Rom trajinas maj feder taj vazdline pe.

Ando berš 1957 i Mária László (so arakhaďilas ando berš 1909, taj múlas 1989), chuťildas le themestar o mandáto, hoj te keravavel i Ungriko romani kulturno asocijácija, (HGCA) (Magyar Cigányok Művelődési Szövetsége), taj sas i angluni romani žuvľi, so vezetijas kadi asocijácija. Vi te na vezetijas kodi asociácija but, de feri o cino cajto (1957-1958), i László kerelas kadi búťi igen efektívnones, sar maj feder žanelas.

Bírijas te del politicko, ekonomicko taj adminitratívno žutóri vi ávre Romen, so phutrenas peske churde biznisura taj búťa (kooperatívi), ande sáve kerenas kecave búťa, sar le sastronca vaj kerenas le vunďi perdal le žuvľa. Voj chuťildas pe ande kodi organizácija, so birijas te vortosárel le bajura le Romenge, vi te maj palal voj korkori pélas ando bajo, azír ke o ungriko them šudas po lako than ávres, peske manušes.

De vi káde kerdas vorta drom perdal le maj bute Romengi emancipácija, taj ášilas kecavi hírešo manušňi, hoj apal vi áver Rom kamenas kecave te aven. Kadal Rom, so maj palal žanas lake dromesa, dine ávri o apeli, hoj i themeski vorba, so žal paj Rom, si rasisticko, taj phendine vi kodo, hoj či tecoj lenge i socialisticko politika, so o Ungro vezetijas pala berš 1970.

I Ágnes Daróczi (arakhaďilas 1954) sas jékh Romňi, so vezetijas i opozícija ando themesko socialism ando Ungro, taj ášilas igen pinžárdi manušňi, so delas žutóri le Romen taj so márelas pe pa romane čáčimátura. Šaj phenas, hoj i Mária László vezetijas le Romen feri ando Ungro, de i Daróczi bírijas te nahkel intrégi thema, taj te keravel le maškarthemutni žutóri pa maj but thema, taj vi kezdindas te vazdavel maškar le Rom i solidarita, te šaj žutin jékh ávreske, vi anda áver thema. Voj aba sar dešueftangi něrilas o pinžárimo, kana sas la prezencija ande talentovo šou, so bušolas »Ko žanel so?« (Ki mit Tud?), káj phendas i poeticko vorba andi romani šib, so skirijas la o Károly Bari¹⁰, taj kadala vorbasa vazdavavelas o romanimo taj o romano politicko pinžarimo, andi vráma, kana dikhenas le gáže pej Rom sar po »sociálno problémo«. I Darócsi sas interesime ande maškarthemutni politika taj sas akhardi ande Trito Romano lumako kongresi (Third World Romani Congress) ando Göttingen ando berš 1981, káj sas voj jékh anda cerrende romane manušňa ande trin šela delegátura anda biš taj duj thema pa intrégo luma¹¹.

Sar žalas kadi vráma, arakhaďiline vaj keťťi áver romane žuvľa pa áver europake thema, so pala kodo ášiline igen pinžárde taj igen trobunde perdal le maj terne generáciji. I Nadezhda Demeter, i romani etnografka, skirindas peski búťi, kana phírdas avri peski univerzita ando 1988, savi sas keravadi pe sovjetska etnograficka gindura taj pe sovjetska politicka vorbi, save šonas le Romen pe duj riga: le »asimilovana«, so aba bešenas maškar le gáže, taj »nomádicka«¹² so inke trádenas le grastenca taj vurdonenca.

De vi káde sas igen báro, hoj andi Sovjetsko akademija sas i romani etnografka. I Katarina Taikon-Langhammer (arakhaďilas ando 1932 taj múlas ando 1995) sas i švédicko romani aktivistka, so sarmózijas anda Kalderaša, so vezetijas o miškipe pala manušáne čáčimátura, taj paša kodo skirijas vi le keňvi taj khelelas andej filmura. Ando berš 1953 ašaďilas i politika, so či mukhelas le Romen anda áver thema te aven ando Švédo, taj i Taikon žutisárlas kadale Romenge, so rodenas peski páča ando Švédo.

Atunči haťárdas, hoj si fere jékh drom, sar šaj ašaven le násul gindura (stereotipura), so žan pej Rom ando Švédo: te baráren taj te síťáren terne manušen. Atunči kezdindas vi te skirij le keňvi perdal le šavora, so bušonas »Katitzi«, so torďonas pe kodo, so voj čáčes nákhlas, kana sas šejóri. Ande švédicko televíza sas apal keravado o seriáli, so avilas ávri kadale keňvendar, ando berš 1979.

O márimo anda romane žuvľange čáčimátura (1989-2005)

Kana ašaďilas o »šudro márimo« ando 1989, arakhaďilas i névi vráma, taj sa intrégi manuš lešinas, hoj vi le žuvľange čáčimátura vazdena pe taj bárona. O jékh le žuvľáne taj feminicticka gindura ášile (maj but ande post-komunisticka thema) kecave bajura, so maj but vorbijas pe pér le, taj so sas maškar le maj pháre phušlimátura.¹³ Pa kadal gindura taj teoriji taj vi le praktiki aba vorbijas pe ande západna europake thema, aba sar kezdijas pe le eftavardeše berš, de ži ando íjavardto berš khónik či tromajlas te kerel či soske aktiviti perdal le romane žuvľa.

Minďár ando berš 1990 kerďolas le špaňelicka romane žuvľango miškipe Gitanas, savo kerelas le politicka aktiviti taj manušenge malaďimátura. Le Gitanas kamenas t ́aven jékh rig le muršendar anda špaňelicko romano miškipe, de vi anda špaňělicko žuvľáno miškipe, so kamenas te šon le romňan ande kodo. Pe jékh rig márnas pe, hoj te na avel maj but o »mačismo« či o »patriarchismo« (či kamenas, hoj feri le murš te vezetin sa), de pe áver rig phenenas, hoj o »anti-cigánismo« (Antigypsism), sávo i komunita le Romengi anda Špánija senvendinas perdal le šele beršende, sas le gáženge aba dolmut andej šére¹⁴. Vaj keťťi špaňelicka romane žuvľa, sar sas i Rosa Vázquez vaj i Adelina Jímenez vezetinas o civilno taj o politicko aktivismo. Von kerdine andi Grenada andi Špánija ando berš 1990 i Angluni Asocijácija le romane žuvľangi (Asociación de Mujeres Gitanas; Romi).

Ande kado berš kerdine angluno romano mítingo, so vorbijas pe khote pa situácija le romane žuvľangi andi Špánija. Ando miškipe Gitanas sas khetánes le romane aktivistura taj akademikura, sar sas i Ana Giménez Adelantado, savi sas o angluno romano profesori andi Špánija.¹⁵

Ande vaj keťťi post-socialisticka thema astardas o romano politicko aktivismo bári zór, anda kado, hoj kerďilas but romane civilna organizáciji, politicka riga taj romane kandidátura, save sas šudine ande áver politicka riga ande kadal thema.

Jékh anda angluni romani žuvľani organizácija sas kerdi ando Ungro ando berš 1991, i Asocijácija le romane dejangi (Gypsy Mother Association), so vezetijas la i Ilona Zambo¹⁶.

Voj phenel avri:

»O gindo avilas ávri anda kodo, hoj samas andi romani khelimaski formácija [...] Či tecondas mange, kana šundem, so si te nákhen le romane žuvľa le muršendar taj sosa musaj te trajin. Ande kodi vráma kerďonas but romane organizáciji, de khonik či torďolas paša romane žuvľa [...] O Bela Osztojkan, savo vezetijas le Romen, mange sar o angluno, phendas, hoj sim romani feministka. Či gindojas kadi vorba sar o komplimento...«¹⁷

Káde sar i Ilona Zambo, torďárdas andi Bári Británija i Nacionálno asocijácila le Romane žuvľangi (National Association of Gypsy Women; NAGW), savi ando 1994 das žutóri le romane taj le trevelerska romňange, so sas šertome le šingálendar taj le rajendar. I Sylvia Dunn phendas, hoj laki névi asocijácija trobundas te del zór le žuvľange, so máren pe anda kodo bajo:

»Gindon peske, hoj te šuvna ame ande khera, hoj ame kado murdárla. Kodo bi trobundó inke jekhvar ávri te gindon pe. Či phíras andej khera. Sostar te šon le nípon rigate, kadalesa, hoj amáre muršen den ando phanglimo taj le šavoren ande čore khera? Ame sam kriminalizujime anda kado, hoj sam Rom. Kado si etnickívo ávri murdárimo. Kadalesa ávri diľajvela i žuvľi...«¹⁸

I Sylvia Dunn torďilas ávri la británijaka diskriminačna legislativake taj márlas pe anda kodo, hoj t ́aven le romane žuvľan kecave čáčimátura, sar vi le muršen, taj kerelas kado vi po maškarthemutno than; po Pánžto lumako romano kongresi (Fifth World Romani Congress) andi Prága ando berš 2001, kamelas, hoj trobuj te paruvel pe o sistémo kadale kongresosko. Či tecojas lake, hoj maj but si ávri bišade khote feri le murš. Azír kamelas, hoj te na avel khote bišado feri jékh delegáto anda sako them, sar sas angla kodo, de duj delegátura: jékh murš taj jékh žuvľi.¹⁹

Voj pala kodo ášilas kandidátoske ando perlamento ando berš 2004.

Le romane žuvľa ášile aktívna ande but civilna organizáciji taj miškimátura, de bírindine vi te astaren pe ando parlamento aba le íjavardtone beršendar. Ando berš 1990 ňerinde andi Čekoslovákija vaj keťťi poslancura, save phende pré pe, hoj si Rom. I Klara Samková²⁰, i romani aktivistka, so žutijas le Romen, či phendas pré pe, hoj si romani, de intrégonenca sikhadas, pe sávi rig torďol, kana kezdindas te kerel perdal i Romani Civilno Iniciatíva (Romská občanská Iniciativa; ROI).

I Anna Koptová sas šudini po báro than ando miškipe Verejnosť proti násiliu; VPN). Kana géle tar pestar o Čecho taj o Slováko ando berš 1993, sas i Monika Horáková, savi sas andi politicko partija i Unija la slobodijaki (Unie Svobody; US), ando berš 1998 torďárdi le parlamentostar andi Čechicko republika, taj ášilas jékh anda angluni anda névi generacíja le romane politicka aktivistondar. Ando berš 1990, pala angluno demokraticko politicko ávri kidlimo ando Ungro, i liberárno rig SZDSZ dine šance duje romane manušňange t ́ášen poslanconge ando nacionálno parlamento. Jékh andá le sas i Antonia Hága.

Romane manušňa sas akharde andi maj bári politika pej maj báre thana. Po Slováko (Touco) sas i Klára Orgovánová torďárdi pi pozícija, so žutijas la vorbasa paj Rom pej maj báre thana po Slováko, anda berš 1991 ži ando 1993; ando berš 2001 sas ávri akhárdi pe igen báro politicko than sar i manušňi, so si la čáčimo te vezetij le romane bajonca po Slováko. I Éva Hegyesiné Orsós ášilas i angluni romani prezidentka pi maj bári sekcija pa ungrika nacionálna taj etnicka minoriti, maškar le berš 1995 taj 1998, andi maj bári institúcija le themeski. I Judith Berki sas šudini pe igen báro than le themesko taj ášilas le themeske sekretárioske, taj laki búťi sas, hoj te integrujin le Romen ando Ungro (maškar le berš 2002 taj 2004).

Anglunes, kana ávri avilas le romane feminstkenge, hoj karingodi šaj phenen peski vorba, pala Anglono Romano Congresi la Europaka Unijako (Primer Congreso Gitano de la Unión Europea), savo sas maškar 18. taj 21. májo 1994 andi Sevilla. Le romane žuvľa vazdavnas upre, hoj trobuj te sikhaven taj te keraven peski búťi taj kodo, so kamen te keren. ²¹ Kodo ďes khetánes iskirindas jékh grupa, so sas ande late bištajíja romane manušňa andaj efta phuva, i khetáni vorba pa konrétna problémura le romane žuvľange, taj vi varesave gindura, sar te keren lengi situácija maj láši. ²² Anda kado Manifesto le Romane žuvľango (Manifesto of Roma/Gypsy Women) kerdas o Europako Kanseli (Council of Europe ; CoE) maškar o bišto taj o trandato septemberi 1995 ando Strasburg o mítingo, savo bušolas I vorba le Romane manušňandar (Hearing of Roma/Gypsy women). Khote sas le romane manušňange dini šanca te phenen peski vorba, hoj te šunen le sa intrégi. Pe kado mítingo dine o čáčo pa romane žuvľange čáčimátura, taj sas phendo, hoj le murš taj le žuvľa trobuj t ́aven pe jékh pozícija, taj kado principo trobuj t ́avel mindik andi politika taj andej kadal programura, so vazdaven le Romen.

O Europako Kanseli sas jékh andaj anglune maškarthemutne organizáciji, so kezdindas ando berš 1995²³ te vazdaven o pinžárimo pa romane žuvľa taj le čáčimátura le žuvľangi, hoj t ́aven le žuvľa pe kecavo than, sar vi le murš. Pe lenge seminárura sas vaj keťťi španělicka žuvľa anda Gitanas anda Špánija, i Amara Montoya Gabarri vaj i Carlota Santiago Camacho, save sas ando kontakto la angluna organizácija le romane žuvľandar, so bušolas Association de Mujeres Gitanas: Romi.

Sar žalas o siťárimo, sas khote vaj keťťi romane manušňa anda maškaruni taj post-socialisticko Europa, sar sas i Angéla Kóczé, savi apal ášilas angluni manušňi la teorijake pa romano feminismo taj pa žuvľáno politicko aktivismo. Kadale siťárimastar perdal le terne Rom, so kamen te vezetin le romane organizáciji, so kerdas i sekcíja la Europako Kanseloske perdal le ternimátura, avilas ávri o Europako Fórum le romane terne manušenge (Forum of European Roma Young People; FERYP). Kodo fórum sas kerdo ando berš 1998 taj kodo sas i angluni romani maškarthemutni organizácija so vezetijas la i manušňi, i Alexandra Raykova.

Ando júni 1998 kerdas i nadácija (fondácija) Open Society Foundations andi Pešta i angluni maškarthemutni konferencija le romane žuvľandar, taj kodo sas kerdo khetánes le Romane participačno programosa, so vezetijs kadi nadácija²⁴. Pala konferencija, ando berš 1998, o OSF sponzorindas o programo i Participácija le Romengi (Roma Participation Program; RPP) taj o Programo perdal le žuvľa (Women’s Program) taj kerdine khetanes o siťarimo andi Pešta; i Liliana Kovatcheva andaj Bulgárija sas o angluno lektori ando januári 1999 taj voj kerdas i databáza le romane manušňangi.

Paša kodo, o Programo perdal le žuvľa das la Nicoletake Bituske i šanca, hoj te šol pe ando programo o siťárimo perdal le žuvľa, so sas kerdo perdal le maj zumade studentki (kado siťárimo bušolas »Advanced Leadership Training for Women«). Ande kado berš 1999 i Nicoleta Bitu phutrelas ávri le gendroske phušlimátura ande romane komuniti po mítingo la Specialna Grupako perdal le Rom (Specialist Group on Roma/Gypsies), so keravavelas o Europako kanseli, taj phendas khote peski vorba paj romane žuvľa ²⁵. Šaj phenas, hoj kana kadi gruppa las ánde laki vorba taj das la o čáčimo, paruďilas i situácija ande romane žuvľango miškipe.

Kadalenca sa intrégone bajonca, so kerďile, kezdindas te kerel pe o neformálno drom le romane žuvľango, savi pala kodo ášilas maj formálno, taj sas khetánes vezetime la Nicoletatar Bitustar, la Azbija Memedova, taj la Enissatar Eminovatar ando berš 1999. I inciatíva le romane žuvľangi (Romani Women’s Initiative; RWI) kerelas peske aktiviti maškar le berš 1999 taj 2006. Bári žutóri perdal kodi iniciatíva kerelas i Debra Schultz i feministka, so siťolas i histórija, savi sas i angluni maj bári andi žuvľáni sekcija ando OSF. Iskirindas, sar žalas i búťi khetánes, kana kerenas i Iniciatíva le Romane žuvľangi (RWI) ... »sar kecavo eksperimento, so nás maj lášo lestar pe kodo than, ande feministicko búťi, so sas kerdo vi andej thema taj vi maškar le thema«.²⁶

I Organizácija, so lel sáma pej manuš andi Europa (The Organisation for Security and Cooperation in Europe; OSCE) ášilas áver institúcija, so bírijas te del igen bári žutóri le romane žuvľan, hoj te šaj maren pe pa peske čáčimátura. Taj kerdas le mítingura (Supplementary Meetings) ando Bejči, maškar o dešuštárto taj dešupánžto júni 1999, save interesindine pe kadale phušlimátonca, sar sas o gender. Pala kodo, po mítingo OSCE pa genderoski probléma (bušolas Supplementary Human Dimension Meeting on Gender Issues) ando Bejči ando septemberi 1999, vorbijas pe pa áver phušlimátura, taj phendo sas, hoj le žuvľa taj le murš si t ́aven jékh čáčimátura, taj sas ávri phendo, hoj vi pe aver mítingura vorbija pe pej phušlimátura le genderoske.

Andi kodi vráma le romane žuvľa malaďile pe maškarthemutne malaďimátura, sar sas o mítingo Beijing Plus Five meeting ando New York (2000) vaj pi lumaki konferencija, sos sas organizujime ando africko Durban (2001), so kerelas i organizácia Maškarthemutno khetánimo (United Nations; UN), hoj te na avel rasismo (bušolas World Conference against Racism). Khote le romane žuvľa phutrenas ávri o bajo, so vezetijas pe i sterilizácija pej romane žuvľa, vaj áver bajo, sar si le romane žuvľa khére šertome lenge Romendar taj sar šuven lenca ávri.

Pi konferencija ando Durban pi univerita Rutgers kerdas organizácija o Centro perdal o žuvľango lumako vezetipe (Center for Women’s Global Leadership; CWGL) o mítingo, káj žalas i vorba pa rasisticka taj pa sexulna šertimátura. Khote sas le romane žuvľan šanca te vorbin pa kodo, sar le žuvľa dikhen kado bajo taj če analízi le feministki keren la diskúziatar pa rasismo. ²⁶ Romane žuvľáne aktivistki, i Slavica Vasić taj i Vera Kurtić anda Serbija, sas but interesime ando filmo, sos kerdas o CWGL: Le žuvľa malaďon le rasismosa taj ávre šertomátonca: I vorba pa manušáne čáčimátura (Women at the Intersection of Racism and Other Oppressions: A Human Rights Hearing ; šaj dikhen o perco: 12: 13-15: 20 ando filmo) ²⁷. I Kurtić phendas, hoj »... le manuš pa intrégo luma ignorujinde o čáčimo, hoj le žuvľa sas butivar téle astárde ando Kosovo, taj apal kernas lenca fórura, taj vi kodo, hoj but maškar lende sas romane žuvľa«. Voj phendas, hoj »feri cerra žuvľa pa intrégo luma chuťildine žutóri taj o čáčimo, pala kodo, so sas téle astárde le muršendar«, taj sikhadas pe kado, hoj buťivar sikhaven pe kadal žuvľa, sáve sas téle astarde, hoj kodo so ášilas pe, sas lengi doš. Vi phendas, hoj »káde si te haťáras, te kamas te žanas, savi si i situácija la romane žuvľangi, so kado bajo nákhle«²⁸.

Ando februári 2003 le romane žuvľane aktivistki anda dešuochto europake thema kezdindine te keren kusa la žutórasa le Europakone Kanselosa, o Maškarthemutno romano žuvľáno khetanimo (International Romani Women’s Network; IRWN), ande savo sas le maj phúre taj maj hirešša Romňa sar andi Iniciatíva le romane žuvľangi (RWI).

Jékh andá le sas i Ágnes Daróczi, i Leticia Mark vaj i Miranda Vuolasranta. Le manuš, so sas pe kado mítingo, kamenas te šon le manušen pe maj báre thana, taj line ánde anda kodo i charta. I Soraya Post, so sas ávri bišadi te vorbij anda švédicka Rom taj Cintura, ášilas i maj bári ando Maškarthemutno romano žuvľáno khetanimo (IRWN).²⁹

Kado khetánimo IRWN šudas pe khetánes la bara europaka organizácijasa European Women’s Lobby, taj lenca sas anda berš 2004 ži ando decemberi 2007.

Ando berš 2004, kana ávri kidenas le manušen ando Europako parlamento ando Ungro, sas khote torďárde duj žuvľa. Jékh andá le sas i Lívia Járóka, sávi sarmózijas anda extrémisticko populisticko rig FIDESZ, taj i dujto sas i romani žuvľi, i Viktória Mohácsi, savi sas torďárdi anda ávresko than ando Europako parlamanto.

Romano žuvľáno miškipe taj i Dekáda la romana inkuzijaki maškar 2005-2015

O fórum le romane žuvľango (The Roma Women’s Forum) malaďilas ando ďés 29. júni 2003 andi Pešta taj organizujindas les o Programo perdal le žuvľa (Women’s Program) anda Open Society Foundations. Pe kodo fórum malaďile maj but sar šel romane aktivistura taj aktivistki, le manuš, so den žutóri le lóvenca, maškarthemutne aktivistura paj manušáne čáčimátura, taj vi le maj báre politikura anda Europake thema taj anda USA.

Po fórum le romane manušňa sikhade le báre politikonge peski šajátno komplexno politicko agenda. Si čáčo, hoj o fórum pes kerlas jékh ďés anglá bári konferencija »Le Rom andi Europa, so bárol: ávri akhárimo, so avla le Romenca« (›Roma in an Expanding Europe: Challenges for the Future‹), taj kadalesa sas kezdindo te keren i Dekáda la romana inkluzijaki (Decade of Roma Inclusion) (2005-2015).

Kado fórum nás po oficiálno than linó ánde andi kadi maj bári konferencija, so organizujindas o Ungriko them taj so potindine la i Lumaki banka (Word Bank), i fondácija Open Society Foundations (OSF) taj i Europako Komisija.

Pi konferencija, so kerdine le máj báre politikura andaj íja phuva, so aviline karing i Europako Unija, o maj báro andaj Lumaki banka, o James Wolfensohn, najisárdas le romane žuvľange taj le ternimátonge, de le romane žuvľanca, so sas maj báre aktivistki, či kernas lenca káde búti, sar so trobundó te keren, taj von či na nás ávri akhárde te vezetin andá pes. Hoj te avel kerdo, hoj le phušlimátura le romane žuvľandar avena ando programo i Dekáda la romana inkluzijaki, sikhadas i Nicoleta Bitu kodole anglune manušenge anda politikura le búťa, so avile ávri anda Fórum le romane žuvľango.

I Inciatíva le romane žuvľangi (RWI) gindojas, hoj kecavi maškarthemutni žutóri taj pinžarimo anela lenge maj angluni taj maj zuráli pozícija, ke i romani komunita kerlas khetánes le manušenca, so žutinas le lóvenca taj vi le politikonca, so kerde i stratégija la Dekádaki taj laki implementácija... maškar le berš 2005–2015.

NWP das avri i politicko vorba O than pe politicko tábla: O híro pa fórum le romane žuvľango (A Place at the Policy Table: Report on the Roma Women’s Forum ³⁰), so anavavelas le gindura keravade po Fórum le romane žuvľango.

Šaj phenas, hoj o procesi, so kamenas i integracija le genderoski andi stratégija taj vi andi imlpementácija la Dekádaki... taj vi ande áver miškimátura pa manušáne čáčimátura, sas igen lungo taj vi pháro. De la Iniciativake le romane žuvľangi avenas avri te šon peske phušlimátora, hoj te aven le žuvláne čáčimátura jékh, sar vi le muršáne. Bírinde kadalestar te keren bári agenda pi intrégo luma.

Ande berš 2005 taj 2006 sikhadine le romane manušňa peski dar pi komisija le Maškarthemutne Khetánimoski (United Nations Committee), so sas téla lengo vas i situácija le žuvľangi. Kado ášilas deš berš pala kodo, so avilas ávri i Revízija pi Pekingsko platforma. Kadal manušňa maj palal vorbinde vi pi áver komisija kodola organizaki (so bušol Elimination of All Forms of Discrimination Against Women; CEDAW), so márelas pe pa kodo, hoj te ašavel pe i diskriminácija le žuvľangi taj vi ando Europako parlamento, káj sas len vorba pa romane žuvľangi situácija. Pi štarvardéšijato bešlimo la komisiako le Maškartemutne Khetánimostar (United Nations Committee), so interesijas pe le romane žuvľango thanesa, le romane manušňa kamenas te inkren mindik i vorba ávrenca, so khote sas.

Te vortosárel o bajo le romane žuvľango ande praktiki taj ande koncepciji pej politicka fóruma, i Alexandra Oprea, so sarmózijas anda Románija, i romani aktivistka, so trajisárel andi Amerika (USA), mangelas áver sistémo, sar šaj bi kidlinó korektnones khetánes la rasaki taj le genderoski statistika, taj mangelas te len le politikura sáma pi situácija le romane žuvľangi.

Ando júni 2006 das avri o Europako parlamento peski angluni vorba paj situácija le romane žuvľangi andej thema, so si andi Europako Unija. Kadi vorba ávilas avri andaj vorbi taj áver búťa, so skirindine le ávri sikhade Rom, le Romane aktivistura taj le Rom, so haťaren andi politika.

Andi kodi vráma i Komisija anda fondácija OSF, so kamelas te kerel o programo perdal le romane žuvľa, phendas, hoj šuvena khetánes o Programo la žuvľako (Women’s Program) le Programosa la Romana participácijasa (RPP), hoj te kerďol i Khetáni iniciatíva perdal le romane žuvľa (Joint Roma Women’s Initiative; JWRI). Andi kadi iniciatíva (JWRI) sas i Nicoleta Bitu, i Enisa Eminova taj vi i Isabela Mihalache anda Románija, so sas anda Programo la Romana participácijako.

Po báro phárimo, kado strategicko ušťavimo la fondacijako OSF ašadas i Inciatíva le romane žuvľangi. De andi kadi vráma kamelas i Europako Komísija te vazdavel o pinžarimo taj vi le bajura le romane žuvľange, la žutimasa vaj keťťi europake themenca. Ando spetemberi 2007 ando Švédo sas kerdi i angluni konferencija le romane žuvľangi, la žutórasa le švédickone politikonca, savi kerlas pe apal buťivar. Ando januári kerlas pe i dujto maškarthemutni konferencija le romane žuvľangi ande Athéni (Athens) andi Grécija, ando berš 2011 sas kerďi i trito maškarthemutni konferencija le romane žuvľangi andi Granada. I štarto maškarthemutni konferencija le romane žuvľangi sas organizujime ando Helsinki ando septemberi 2013 ando Finsko. I pánžto maškarthemutni konferencija le romane žuvľangi sas kerdi ando Skopje ando októberi 2015, taj sas vezetime Maberatar Kamberiovatar. Ando novemberi 2017 sas vezetime i šofto maškarthemutni konferencija le romane žuvľangi ando Strasburk. Kadale maškarthemutne konfereciendar avile avri vaj keťťi khetanimátura. Jékh anda le sas o Khetánimo le romane žuvľango (Roma Women’s Network; ROWNI) andi Itálija, sávo si o khetánimo le maškarthemutne romane aktivistondar. O Pheňalipe sas phuterdo, kana kerelas pe i štarto maškarthemutni konferencija le romane žuvľangi ando berš 2013.

Andi kodi vráma pe maškarthemutno than chuťildine varesoske romane manušňa báre pozíciji. Ando berš 2011 i Rita Izsák-Ndiaye sas vazdadini sar expertka pej phušlimátura le cine minoritonge andi Komisíja perdal le manušáne čáčimátura (Human Rights Council) ando Ungro. Sas la diňi žutóri le politikondar anda čáči populisticko rig FIDESZ, so žutisárnas vi la Líviake Járókake. I Mirjam Karoly ášilas ando ODIHR jékh manušňi, so del žutóri la vorbasa perdal le Rom taj le Cintura le bešestar 2013 ži ando berš 2017. Le beršestar 2016 i Miranda Vuolasrantahas ášilas prezidentkake ando Europako Romano taj Treveleresko fórum (European Roma and Travellers Forum) taj sas pe kodo than sar i angluni žuvľi – angla kodo khote sas feri le murš.

O »Queering« le romane žuvľango miškimátondar kezdindas vaj keťťi aktivistken anda LGBTQI komuniti; i Vera Kurtić sas jékh anda anglune, so dine ávri i keňva pa kado. Laki keňva bušolas: »Džuvljarke: o trajo la Romana Lesbickako« (Džuvljarke: Roma Lesbian Existence) taj vorbijas pa romane lesbicka žuvľa, taj avilas ávri ando berš 2013. I angluni maškarthemutni LGBTQI konferencija sas organizujeme khetánes le fesivalosa Prague Pride ando berš 2015. Kadi konferencija sas organizujime la romana asocijatar ARA ART andaj Prága, taj lelas ándre i prezentácija le theatroski so bušol Theatro le šertome manušendar (Divadlo utlačovaných). Pala kodo gélas i diskúzija, so bušolas Maškarthemutni táti čokoláda (Hot Chocolate International), káj vorbijas pe pa situácija taj pa zumavátura pa romane LGBT andi luma.

Rights held by: Angéla Kóczé (text) — Markéta Hajska (translation) — Peter Šuster (translation) | Licensed by: Angéla Kóczé (text) — Markéta Hajska (translation) — Peter Šuster (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive